Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 151/

 

Վշտալի որդին այս նահատակի

Բաղդասար արհին տէր Մետրապօլիտն

Հասան Ջալալեանց արթուն հովուապետն

Աղուանից երկրին, որք հանդիպիք այսմ տապանի

Տուք հօրն և որդւոյն Աստուած ողորմին ի 1851»։

            ԺԳ. ԽԱՉԵՆ ԳԱՒԱՌ. Սահմաններն են Գարգար գե- տակն, Քիրս լեռնաշղթայի շարունակութեան գագաթնագիծն, Թարթառ գետն, որից մինչև Խաչեն գետակն ձգուած Ար- ծաթահանքի սարի գագաթնագիծն, որ անցնում է Ղազան- չի գիւղի արևմտեան կողմից. և դաշտաբերանն, Խաչեն գե- տակից մինչև Գարգար գետակն։

            Ա. ՂԱՅԻԲԱԼԻ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Շուշու արևմտա- հիւսիսային հանդէպ, Գարգար գետակի ձախ կողմի բարձրու- թեան վերայ. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, լեռնային, անջրդի և սակաւ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն ցորեն, գարի, գարնանի, հաճար, կորեկ, խաշխաշ, (հազիւ է բաւա- կանանում իւրեանց ուտելոյ) պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 90 տարի, եկեղեցին Սուրբ Աստուա- ծածին, քարուկիր, քահանայ երկու։ Ծուխ 78. ար. 320. իգ. 260։

            Բ. ԿԱՐԿԱԺԱՆ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Ղայիբալու և Խան- քեանդու միջև մի բարձրահայեցիկ սեռի վերայ. բնակիչք բնիկ. հողն բէկական, անջրդի, խճային և նուազ արդիւնա- ւէտ, տեղական բերքերն նոյն (պատուական վարունկն, սա- կաւ թթենի) երկար կեանք 90––100. եկեղեցին Ամենափրկիչ, քարուկիր, քահանան գալիս է Ղայիբալուց։ Ծուխ 61. ար. 215. իգ. 190։

            Գ. ԽԱՆ-ՔԵԱՆԴԻ ԱՒԱՆ. Հիմնուած է մի տափարակի ¹) վերայ 1847 թուին Ռուսներից՝ իբրև զօրանոց։ Հետզհետէ հեռանում է զօրքն այստեղից և մնում են միայն ամուսնա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Տափարակս պատկանում է Վարար-ակն գիւղի բնակչաց, որք փո- խադրուած են Շուշի. բայց աւերաղն, քարուկիր եկեղեցին և հան- գըստարանն մնում են Խան-քեանդու հիւսիսային ձորակի ձախ լանջի վե- րայ Վարար-ակն աղբիւրի մօտ։

 

/Էջ 152/

 

ցեալ ռուս գերդաստաններ, և սակաւ զինուորականներ և ղազախներ։ Շուշուց, Կարկաժան, Խանածախ, Պալլուճայ, Փահլուլ գիւղերից վաթսուն հայ գերդաստաններ գալով բնա- կում են այժմ Խան-քեանդում. ուր կայ փոշտ և գաւառա- կան դատարան։ Բարեխառն է օդն և կլիման, բայց ո՛չ պա- տուական ջուրն, երկար կեանք 70––75. Հայոց եկեղեցին քարուկիր, անկնունք և անարձանագիր. քահանայ մի։ Ծուխ 60, ար. 160. իգ. 140։

            Սուրբ Գէորգեան միդասեան ուսումնարան տղայոց. ա- շակերտ 35, թոշակատու 28, ձրիավարժ 7, տարեկան ռոճիկ ուսուցչի 200 րուբլի։

            Դ. ՓԱՀԼՈՒԼ ՇԷՆ. Շինուած է Խան-քեանդու և Ջա- միլլու շինի միջև մի ձորում, որի հիւսիսային, արևմտեան և հարաւային կողմերն սարեր են. բնակիչք բնիկ, հողն ար- քունի, տեղական բերքերն նոյն, անվնաս օդն և կլիման, պատուական ջուրն, երկար կեանք 85, եկեղեցին փոքրիկ, քարուկիր, քահանան գալիս է Խանածախ գիւղից։ 18 ծուխ, 66 ար. 42 իգ.

            Ե. ՋԱՄԻԼԼՈՒ ՇԷՆ. Հիմնուած է Փահլուլի հիւսիս––արևմտեան կողմում, Խանածախի վտակի ձախ կողմում մի հովտի վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են Մեծ-Սիւնիքից. հողն բէկական, տեղական բերքերն նոյն։ բարեխառն օդն և կլիման, գերազանց ջուրն. երկար կեանք 90. հոգևոր պէտ- քերն կատարուում են Խանածախի եկեղեցում։ Ծուխ 13. ար. 40. իգ. 31։

            Զ. ԽԱՆԱԾԱԽ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Ջամիլլուի հիւսիս արևելեան կողմում մի բարակ ջրաձորի երկու ափերին վերայ, բնակիչք նախ Մեծ-Սիւնեաց Խանածախ գիւղից 1686-ին ¹) տեղափոխուում են Ջրաբերդ և յետոյ բնակութիւն հաստա- տում գիւղումս. հողն բէկական, սակաւ և նուազ արդիւնա- բեր. տեղական բերքերն նոյն (առատ է թթենի), օդն և կլիման բարեխառն, ջուրն պատուական, երկար կեանք 100,

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գաղտ. Ղար. եր. 119––121։ Գիւղիցս վերև Բևեռաթափ (Մխթէօ- քեան) սարի բարձ. 6944 ոտք։

 

/Էջ 153/

 

եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, հոյակապ, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, երկարութիւն 18 մետր. 82 սանթիմ, լայ- նութիւն 10 մետր 60 սանթիմ. քահանայ մի ¹)։ Ծուխ 85. ար. 289 իգ. 274։

Եկեղեցումս կայ հետեւեալ գրչագրերն.

            Մի գրչագիր ճաշոց գրուած ընտիր և հաստ թղթի վե- րայ, գերազանց են պատկերներն, նախշերն, ծաղիկներն, թռչնագրերն, ազնիւ ներկերն և ոսկեզօծներն։ Ունի Յիսու- սի Քրիստոսի աւետման, ծննդեան, քառասնօրեայ գալստեան, մկրտութեան, համբարձման, հոգեգալստեան (երկու պատ- կեր) Աստուածածնայ վերափոխման, սուրբ Խաչի և բոլոր տօնեցեալ նահապետաց, սուրբ մարգարէից, առաքելոց, մար- տիրոսաց, հայրապետաց, թագաւորաց, կուսանաց, ճգնաւո- րաց, Քրիստոսից բոլոր բժշկուածների պատկերները զետե- ղուած լուսանցքներում։

            «Գիրքս, որ կոչի ճաշոց, յիշատակ է Առաքելին, հաւրն Ղուլուն, մաւրն Մարիամին, եղբայր Մարգարին և մեղապարտ գրչի Փիլիպոսին ի գիւղն Գոմորանց, ի դուռն սուրբ Հռիփ- սիմէին, որ է (Առաքելն) բարեպաշտ և սրբասէր, բարեբարոյ և առաքինասէր, հաւատարիմ և Աստուածասէր և ամենայն որ- բոց և այրեաց և կարօտելոց տէր և տիրական»։ Անյայտ է բուն յիշատակարանի թուականն բայց յետոյ նորոգել տուած են ճաշոցս գիւղիս ժողովուրդն և քահանան։

            Մի գրչագիր աւետարան, որ գրուած է թղթի վերայ և պահուած անխնամ, որի ստացողն է. «յիշեցէք յաղաւթս ձեր զստացող սուրբ աւետարանիս զՄանուէլ փիլիսոփայն և զսրբազան քահանայն»։։ «Արդ գրեցաւ կենսաբեր սուրբ աւե-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գիւղումս ծնուած է և գրքիս հեղինակն. գիւղիս հանգստարանում հանգչում են իմ պապ Քեանդխուտա-Խաչատուր Բարխուտարեանցն իւր շատ քաջերով, իմ հայր Գրիգոր, իմ մայր Եղիսաբէթ, իմ տատ Մարիամ, իմ հօրեղբարք Մկրտիչ, Սարգիս, Թէոս, իմ վաղաթառամ եղբայր Ստեփան. բայց կենդանի են Աստուծոյ ամենակարող զօրութեամբ իմ մեծ եղբայր Կարապետն, փոքր եղբայր Յակովբն և իմ մեծ քոյրերս Անթառամն, Շահ- զատն և Հերիքնազն (վաղաթառամ վախճանուած է Պալլուճայում իմ մի- ջակ քոյր Վառվառիան)։ Հանգիստ ոսկերաց Ձերոց սիրելիք իմ։

 

/Էջ 154/

 

տարանս ձեռա… անիսի …….թեանս ¹) Հայոց, ի տէրու- թեան Կիւլիկեցւոց նահանգին երկրորդ Հեթմոյ բարեպաշտի ՛ի դառն և յանբարի ժամանակիս, յորում զհայրապետական ա- թոռն ամենայն սրբութեամբն և զհայրապետն ժողովրդեամբն կորուսաք….. Արդ գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի մեծահռչակ սուրբ ուխտս Դրազարկ կոչեցեալ ընդ հովանեաւ սուրբ Աս- տուածածին»։

            Գիւղիս անդերում կան հետևեալ հնութիւններն––

            1) Շհրատեղ (Շհարատեղ––քաղաքատեղ) գիւղիս հիւսի- սային կողմում, երեք կողմերից առանձնացած, միջակ մեծու- թեամբ տեղ, որ այժմ հերկուում է։ Ելնում են խեցեղէն բեկորներ, իսկ կանխաւ գտնուած է և արծաթ ու պղինձ դրամներ։

            2) Վաղեմի հանգստարան անարձանագիր քարերով գիւ- ղիս վերի գլխին։ Հանգստարանիցս վերև մի բարձր բլրակի վերայ Եուղուրլսւի խաչարձանն։ Ծակ քար։

            3) Գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցու աւերակ կան Բանւոր––նան ²) կոչուած տեղում, որ գտնուում է գիւղիցս կէս ժամ տեղ վերև մի գեղեցիկ սարահարթի վերայ. գիւ- ղատեղի, խաչազարդ հանգստարան և եկեղեցու աւերակ Դրա- գետի ³) ակունքներում, երկու առուակների խառնուրդում. Ջալալ-Հասանի ⁴) գիւղատեղի, հանգստարան, որ սեփական գոմանոց եղած է Խանածախ գիւղացւոց 1790 թուականից վեր. նոյնպէս գիւղատեղի և հանգստարան Մլըկիւնց շինա- տեղ կամ Գիւմրատեղ կոչուած վայրում, որ գտնուում է Պալլուճայ գետակի աջ կողմում Խանածախ և Պալլուճայ գիւղերի սահմնաի վերայ։

            Է. ՊԱԼԼՈՒՃԱՅ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է համանուն գետա- կի ձախ ափի բարձրութեան վերայ. բնակիչք նախ Մեծ-Սիւ- նիքից տեղափոխուած Ջրաբերդ գաւառն, որից ապա և այս-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Անյայտացած են կէտադրեալ բառերն և տառերն։

                ²) այժմ ուխտատեղի է։

                ³) Խանածախ գիւղիս վտակի անունն է։

                ⁴) Այժմ Ջան-Հասան՝ ըստ կրճատման օրինաց Արցախի։

 

/Էջ 155/

 

տեղ Խանածախ գիւղացւոց հետ, հողն բէկական, անջրդի և միջակ արդիւնաբեր. անվնաս օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 86––90. եկեղեցին նորաշէն, Սուրբ Աստուածածին, համակ սրբատաշ կրաքարով շինուած հասարակութեան ծախ- քով կառուցեալ չորս սիւների վերայ, որ ունի մի կլոր գմբէթ ժողովրդեան աղօթած տեղից վերև, մի քարացեալ օձ ներ- քուստ հարաւային որմի վերայ երկու լուսամուտների մօտ, 20 մետր 10 սանթիմ երկարութիւն, 11 մետր 45 սանթիմ լայնութիւն. քահան. մի։ Ծուխ 160. ար. 550. իգ. 432։

 

Գիւղիս անդերում կան հետևեալ հնութիւններն.

 

            1) Գիւղիս հիւսիսային կողմում հին գիւղատեղի, հան- գստարան և քարուկիր եկեղեցի Սուրբ Վանէս անուն, որ մեծ ուխտատեղի է և հանգստարան, որի մէջ հանգստանում են և Պալլուճեցի քաջերի ոսկերքներն։

            2) Աւերակ գիւղատեղի և հանգստարան գիւղիս արև- մտեան կողմում Ալուխանայ շէն անուն։

            3) Թամցի եղցի (եկեղեցի) աւերակ գիւղատեղի, հան- գստարան և եկեղեցի այս անուամբ Ցռցագետ կոչուած վտա- կին աջ կողմում։

            Ը. ՄԷՅՏԻ-ՇԷՆ. Հիմնուած է Պալլուճայի հիւսիսային կողմում լեռների մէջ մի ձորում. բնակիչք գաղթած են Խո- յից 1828-ին հողն բէկական, տեղական բերքերն նոյն. ան- վնաս օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 90. եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս, քարուկիր, քահանան գալիս է Պալլու- ճայից։ Ծուխ 54. ար. 186. իգ. 155։

            Թ. ԴԱՀՐԱՒ ¹) ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Մէյտի-շէնի արև- մտեան կողմում մի բարձր, սեպացեալ քերծի տակ. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն կլիման և ջուրն, երկար կեանք 85––90. եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս կառուցեալ երեք կամարների վերայ. եր- կարութիւն 17 մետր 40, լայնութիւն 8 մետր 60։ Դրան ճակատակալ քարի վերայ.

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գիւղիս գլխի սարի բարձ. 4606։

 

/Էջ 156/

 

            «Սրբոյն Հոյաննու Կարապետին եկեղեցույն շինութիւնս այս է 1885 ամի»։ Ծուխ 110. ար. 430. իգ. 351։

            Գիւղիս հիւսիս-արևմտեան կողմում կայ երեք բեմ.

            Ա. Հարաւային բեմի զոյգ խաչերի գլխակալ քարի վե- րայ. «Ի թվ. ՉԻԵ. ես Հասան որդի Վասակայ կանգնեցի զխաչս եղբաւր իմոյ Ջուրճին Ուքանայ ի փրկութիւն հոգւոյ. ով կարդէք, յիշեցէք ի Տէր»։

            Բ. Բեմի վերայ, որ քարընկեց հեռի է առաջինից, փո- րագրուած է.

            «Թիւ ՇՒ. ես Ոհան կանգնեցի զխաչս ինձ և ամուսին իմ Թիթեղնիկայ, աղաւթս յիշեցէք»։

            Գ. Բեմն կիսակործան է, որ նոյնպէս քարընկեց հեռի է երկրորդից։

Բռշնին-նահատակ ¹)

            Ա. Բեմից փոքր ինչ վերև քերծի տակ մի բռշնի ծառի մօտ կայ մի գերեզման, որի վերայ շինուած է մի փոքրիկ սեղան։ Գերեզմանիս շուրջն պարսպուած է պատով, որի դրան գլխի քարի վերայ գրուած է.

            «Սուրբ նահատակին Փռչնին չորս կողմաւն հասար քաշե- ցինք Անդրի, Ստեփան, Արզման Իսրայէլեանք»։

            Ժ. ՊՏՐԵՑԻՔ ²) Գիւղս հիմնուած է համանուն գետակի ձախ կողմում, մի ջրաձորի արևելեան ափում. դիրքն հարա- ւահայեաց, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական. անջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն (առատ է ընկուզն և խոզ) պտուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 100. եկեղեցին Սուրբ Ստեփաննոս, քարուկիր, թաղակապ երեք կամարների վերայ, երկարութիւն 16 մետր 75 սանթիմ, լայ- նութիւն 9 մետր 35 սանթիմ. քահանայ մի։ Դրան մօտ մի տապանի վերայ.

«Ազնիւ տապան Գաբրիէլ վարդապետին,

Որ է որդի Գրիգոր Այտինովին

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բռշնի ծառին մօտ եղած նահատակ։

                ¹) Պտրեցւոց սարի (Ղրխզըզ) բարձր. 9324, գիւղից վերօ գետի ձախ կողմի սարի 5227։

 

/Էջ 157/

 

Եւ էր հայր Սրգավաք Մովսէսին

Եւ տէր Յարութիւնին

Սա էր միաբան Յակոբա սրբո վանքին

Վախճանեցաւ 1860 ամի»։

            Ծուխ 121. ար. 540. իգ. 442։

            Բերդ. գիւղի հարաւային հանդէպ գետակի աջ կողմում մի լեռնակի գլխին փոքրիկ և հին բերդակ, որից գետնափոր ական կայ մինչև գետակն։

 

Ամենափրկիչ եկեղեցի.

 

            Գիւղի արևմտեան կողմում երկու ձորակի մէջ մի փոքր հարթակի վերայ, շինուած է անտաշ քարով երկու կամար- ների վերայ։ Ունի երկու փոքր և մի աւագ խորան. երկու խորհրդարան, երկու դուռն և չորս լուսամուտ. 11 մետր 3 սանթիմ երկարութիւն և 9 մետր 70 սանթիմ լայնութիւն և մի երկար գրութիւն բեմի ժողովրդահայեաց երեսին վե- րայ. սակայն ափսո՜ս որ եղծուած է մեծ մասամբ. ընդօրի- նակում ենք մնացեալը.

            «Յանուն….. զեկեղեցիս զԴարապաս նկարաք……… Ուխանին Մեծունիքն. յիս տվին արդ ծննդեան Ը. աւր էր և աղուհացից տաւներն և ի զատկէն ինձ ու նոր կիրակին զպա- տարագն մեզ առնեն Դարապաս վաճառն Հուռահոա տներն եկեղեցւոյս»։

            Արևմտեան դրան գլխին արտաքուստ մի սպիտակ խա- չարձանի վերայ.

            «Աթանաս Է. նա կաթուղիկոս է Արբաին ¹)»։ Մեծ հան- գստարան պատած է տաճարիս շուրջն, որից փոքր ինչ հե- ռի կայ և գիւղատեղի։

            Մեծ գիւղատեղի, հանգստարան և փոքր եկեղեցի կայ Պտրեցիք գիւղի հարաւային հանդէպ, ջրաձորի աջ հովտում։

Օծկայ վանք

            Ամենափրկչից դէպի արևմուտք՝ հիմնուած մի սարա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բառ արաբերէն, որ նշանակում է 4––չորս երկիրների վերայ կա- թուղիկոս է։

 

/Էջ 158/

 

հարթի վերայ, որի շրջապատն զառիվայր է։ Ունի փոքր դիրք և եկեղեցու ձև։ Վանքիս մօտ ևս կայ և հանգստարան և գիւղատեղի։

Ծերայ Նհատակ

            Գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի կայ գիւղիցս բաւական ներքև գետի ձախ կողմում (գետիս վերի կողմն կոչուում է Պտրեցւոյ գետ, իսկ վարինն՝ Խոջալլուի գետ), որք միասին կոչուում են Ծերայ նհատակ։ Եկեղեցումս ամ- փոփուած է Ծեր նահատակի մարմինն։

Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ

            Ծերայ նահատակից փոքր ինչ բարձր, նոյնպէս գետակի ձախ կողմում կայ գիւղատեղի, հանգստարան և քարուկիր փոքր եկեղեցի, որի գլուխն արդէն խոնարհած է։ Այս ամենն կոչուում է նաև Խրաւանդ։

Դարապասի եկեղեցիներն

            Սուրբ Յովհաննէսից վերև կայ չորս քարուկիր մատուռ, որք շինուած են մօտ առ մօտ, կայ և գիւղատեղի և հան- գստարան։

Օխտը (եօթն) եղցի

            Նոյն գետակի աջ կողմում մի սարահարթի վերայ մօտ առ մօտ շինուած են եօթն եկեղեցիներ, որոց մօտ կայ գիւ- ղատեղի և հանգստարան։

            ԺԱ. ԽԱՆՁՔ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Պտրեցիք գիւղի հիւ- սիսային կողմում մի հարաւահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական և նուազ արդիւնաւէտ, տեղական բեր- քերն նոյն, սննդարար օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 85. քահանան գալիս է Դաշ-Բուլաղից. եկեղեցին Սուրբ Ստե- փաննոս, քարուկիր, կամարակապ, երկարութիւն 19 մետր 52 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 95 սանթիմ։

Դրան ճակատակալ քարի վերայ.

            «՛Ի ՌՃԻԲ. թվին ես Պետրոս կաթուղիկոս Աղուանից ի գեղջէս Խանցկայ, հայրն իմ Մանկասար, մայրն իմ Ադխանն և աւաք եղբայրն իմ Իշխանն և իւր որդիքն Ովանէսն, Պապա-

 

/Էջ 159/

 

ջանն և իւր թոռ Մանկասարն և տատ Խաթունն շինեցաք զե- կեղեցիս յիշատակ մեզ և ննջեցելոց մերոց»։

Եկեղեցուս հիւսիսային կողմում.

            «Թիւն ՈՀԹ (1230) ես Հայրապետ, Պետրոս, Վարդան. Յոհան կանգնեցաք զխաչս մաւրն մեր, որ բարեպաշտ, աղքա- տասէր էր. յաղաւթս յիշեցէք»։ Ծուխ 60. ար. 233, իգ. 191։

Ջոխտակ խաչ

            Գիւղիս հարաւային կողմում, ճանապարհի վերայ, մեծ ծառերի տակ կայ երկու մեծ քարեայ խաչարձան, որից մի- ոյն վերայ.

            «Յանուն Սուրբ Երրորդութեան ես Սոստանէս ու Բարսեղ կանգնեցաք զխաչս հաւր մերոյ Հայրապետայ և մաւրն մերոյ Հոռամսիմին, որք երկրպագէք, յաղաւթս ՉԲ. (1253)»։

Սուրբ Յովհաննէս

            Ջոխտակ––խաչերից ներքև, առուակի ձախ կողմում քա- րուկիր շինուած մատուռ, որի մօտ կայ և հանգստարան։ Կայ հանգստարան նաև վարդապետի Խութում։

Անապատ

            Գիւղիս արևմտեան կողմում Շռշռան խութի ստորոտում կայ մի քարուկիր մատուռ Անապատ անուն, երկու մեծ հան- գստարան և երկու գիւղատեղի։

            ԺԲ. ԴԱՇ-ԲՈՒԼԱՂ ԳԻՒՂ. Շինուած է Խանձքի արևե- լեան––հիւսիսային կողմում մի ձորակի աջ կողմում. հիւսի- սահայեաց լանջի վերայ. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, ան- ջրդի, հացաւէտ, տեղական բերքերն նոյն (կան և ձիթահան- քեր) ամրան՝ ճնշիչ օդն և կլիման, ջուրն անվնաս, երկար կեանք 80––85. եկեղեցին Սուրբ Գէորգ, քարուկիր, կա- ռուցեալ երեք կամարների վերայ. երկարութիւն 17 մետր 34 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 45 սանթիմ. քահանայ մի։ Ծուխ 136. ար. 577. իգ. 547։

            Սուրբ Մեսրովբեան միդասեան տղայոց ուսումնարան, աշակերտ 26, թոշակատու 16, ձրիավարժ 10. միամեայ ռո- ճիկ վարժապետի 300 րուբլի։

            ԺԳ. ՀԻԼԻՍ ԳԻՒՂ. Շինուած է Դաշ-Բուլաղի արևմտա- հիւսիս կողմում երկու առուակների ջրախառնուրդում. բնա- կիչք գաղթած Ղարադաղ նահանգից. հողն բէկական, միջակ

 

/Էջ 160/

 

արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն պատուական, երկար կեանք 85––90. եկեղեցին Սուրբ Յով- հաննէս, քարուկիր, քահանայ երկու։ Ծուխ 50. ար. 165. իգ. 130։

            ԺԴ. ԽՆՁԻՐՍՏԱՆ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Հիլիսի արևմտա- հիւսիս կողմում (ոչ այնքան հեռի, Հիլիսի հիւսիսային վտա- կի վերայ) դիրքն հարաւահայեաց լանջ. հողն արքունի, ան- ջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն միևնոյն, օդն, կլիման և ջուրն պատուական, երկար կեանք 100. եկե- ղեցին Սուրբ Աստուածածին, քարուկիր, կառուցեալ երկու կամարների վերայ։ Ունի 16 մետր 62 սանթիմ երկարութիւն և 10 մետր լայնութիւն, մի փոքր կաթուղիկէ, 2 քահանայ և դրան ճակատակալ քարին վերայ սոյն արձանագրութիւնը.

            «ՌՄԳ. յիշատակ է Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիս Խօնծ- րուստանցի Մէլիք Մէզախանին և ծնողացն Այտինին և Մա- րիանին և կողակցուն պարուն Նանին և Հերիքին և որդուն Ալայվերդին»։

            «Յիշատակ է Սրանոցս (Ձիթահանքս) շինեցաւ Մէլիք Ալահվերտին, որ էր որդի Մէլիք Միրզայխանին, թվ. ՌՄԼԱ»։ Ձիթահանքս, որ գրեթէ կից է եկեղեցուս արևմտեան կող- մին, աւերակ է այժմ։

Եկեղեցուս հարաւային պատի տակին արտաքուստ.

            «Կամաւն Աստուծոյ ամենազօրին, այս է տապան Մէլիք Միրզախանին, որ է որդի Այտինին, հայր էր Մէլիք Ալավեր- տին, իշխանութիւն անէր Խաչենու երկրին, որ մասկան նստաւ Խնծրստանայ գեղին, շինեց յիշատակ Աստուածածնայ սուրբ եկե- ղեցին ամի վախճանեցաւ ՌՄԻԶ. թուականին»։

            Այստեղ են Մէլիք-Ալլահվերտու և Մէլիք-Ղահրամանի գերեզմաններն ևս։ Բայց ըստ Գաղտնիք Ղարաբաղու սոքա չեն ի շարս հարազատ մէլիքների, այլ ճըռ մելիքներ են։ Ծուխ 90. ար. 227. իգ. 255։

Հանգած եղցի

            Այսպէս է կոչուում այն եկեղեցու աւերակն, որ կայ

 

/Էջ 161/

 

գիւղիս ստորոտում։ Աւերակիս շուրջն ընդարձակ հանգստա- րան է՝ լի հին ամփոփեալներով։ Մի քարեայ խաչարձանից.

            «Ես Դաւիթ կանգնեցի զխաչս իմ ծնողաց թվ. ՇԵ.»։

Աւերակ եկեղեցու հիւսիսային կողմում.

            «Այս է տապան Մեծ շինայցի Տէր Սարգիսի դուստր Մա- րեանին, որ էր կողայկից Բալի որդի Իսամին, որ է եխբար ուզբաշի Պողոսին, որ էր առաչ Չալաղան ուզպաշին հարսն էր. սորայ համար շատ մուվայտի ¹) վեր իկաց, յետով մենք բերինք. թվ. ՌՃՁԶ. օվ որ կարդայ. Աստուած ողորմի ասէ»։

 

ՊՊԷՆ ՇԷՆ (Պապուն շէն)

            Աւերակ գիւղատեղի է այս, որը այժմ Խնձիրստանցիք փոխած են Գոմեր որոց մօտ կայ և հանգստարան։

Սուլու քար

            Գիւղիցս վերև մի բլրի վերայ կայ մի մարդաձև քար, որ ունի իւր գլխին վերայ կաթսայի ձևով մի այլ քար։ Աւան- դութիւնն այս քարի մասին տալիս է հետևեալ տեղեկութիւնը.

            «Թաթարների տիրապետութեան ժամանակ հայ կին ոմն եփում է կերակուր, պատրաստում հաց, դնում գլխին կերակրով լի կաթսան, որ տանէ և կերակրէ գութանաւորները ²)։ Հա- զիւ թէ հասնում է կէս ճանապարհ, մի քանի Թաթարներ ընկնում են խեղճ կնոջ ետևից և հետապնդում որ հասնեն բռնեն։ Որքան կարողութիւնն հասնում (որքան կարողանում է) է, վազում է խեղճ կինն, յետոյ ճարահատեալ դիմում է դէպի սարին գագաթն, բայց որովհետև իւր գլխին վերայ է լինում կերակրով լի ծանր կաթսան և չէ կամենում թափել կերա- կուրը և միւս կողմից հասուհաս ³) էին անիրաւ Թաթար- ներն, վասնորոյ ի բոլոր սրտէ խնդրում է Ատուածանից քա- րանալ միայն թէ չընկնիլ պիղծ Թաթարների ձեռքն. իսկոյն քարանում է կաթսայով միասին և մնում մինչև ցայսօր»։

–––––––––––––––––––––

                ¹) Նշանակում է՝ շատերն հետամուտ էին կին ածել այս հարսը։

                ²) Այժմ ևս կայ այս սովորութիւնն։

                ³) Բառ տեղական, որ նշանակում է հասնելու վերայ էին, չորս կամ հինգ քայլ մնացած էր, որ հասնէին կնոջ ետևից։

 

/Էջ 162/

 

            ԺԵ. ՍԷՅՏԻ ՇԷՆ. Հիմնուած է Խնձիրստան գիւղի արև- մտահիւսիս կողմում այն ճանապարհի վերայ, որ բանում է Շուշուց Գանձասար. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, անջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, պատուա- կան օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 90, եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս, քարուկիր, յիշատակ է Շուշեցի Մահտեսի Բալայ Զաքարեանցին, բայց վտանգաւոր կերպով վնասուած, քահանան գալիս է Խնձիրստանից։ Ծուխ 45. ար. 195. իգ. 175։

            ԺԶ. ՈՒԼՈՒ-ՊԱՊ ՇԷՆ. Հիմնուած է 1855 թուին Սէյ- տի-շինի հիւսիսային կողմում մի սարի հարթակի վերայ. բնա- կիչք, որ հաւաքուած են մերձակայ գիւղերից, նախ բնակած են Խաչեն գետակի աջ ափի մօտ, ապա օդի ծանրութեան պատճառաւ բարձրացած են սարահարթս, հողն վանքապատ- կան և հացաւէտ, տեղական բերքերն նոյն (չ՛ունին թթենի և պարտէզ), գերազանց օդն, կլիման և ջուրն, եկեղեցին է Պտգեսբերք (Պտկի սուրբ Գէորգ) վանքն, որ է շինիս արևե- լեան հանդէպ բարձրագոյն սարի գագաթի վերայ։ Ծուխ 20. ար. 60. իգ. 58։

 

ՊՏԳԵՍԲԵՐՔ ՎԱՆՔ (մօտ 4900 ոտք) (18).

 

            Արդէն իմացանք որ Պտկի Սուրբ Գէորգ էր վանքիս անունն, որի սարի գագաթն բարձր է Խաչեն գաւառի բո- լոր գիւղաբնակ սարերից։ Վանքս ունի միևնոյն ձևը և գրե- թէ նոյն իսկ մեծութիւնը, ինչ որ ունի Գտչայ վանքն. մին- չև քարերի գոյնն, կարծրութեան աստիճանն, ճարտարապե- տութեան ոճն նոյն և նման են միմեանց։ Տարբերութիւնն այն է միայն, որ բարձր և սրածայր է Գտչայ կաթուղիկէն և ունի հին գաւիթ, իսկ ցածր է Ս. Գէորգիս կաթուղիկէն և չունի գաւիթ։ Վանքիս դասումն կայ մի փոքր գերեզման, որի մասին աւանդութիւնն ասում է թէ սոյն ամփոփեալն մահմետականի որդի է լինում. քանիցս սա իւր ծնողաց հետ գալիս է ուխտի վանքս։ Բայց որովհետև չ՛բերք են լինում

 

/Էջ 163/

 

ծնողներն և ուխտով խնդրած այս զաւակն, վասն որոյ որ- դին թողնում է իւր ծնողները և յաճախ դիմում վանքս և շաբաթներով աղօթում վանքումս։ Քանիցս գալիս է հայրն և իւր տուն տանում որդին, սակայն կրկին և կրկին փախչում է որդին և մտնում վանքս։ Վերջապէս հայրն՝ ձանձրանալով որդու արարմունքից և չ՛կամենալով քրիստո- նեայ տեսնել իւր որդին, գալիս է վանքս, համոզում որդին տուն տանելու։ Իսկ որդին չկամենալով բնաւ տուն գնալ, մտնում է տաճարումս և չէ դուրս գալիս, հասնում է զայ- րացած հայրն և նահատակում այժմեան գերեզմանի տեղում, որի մարմինը ամփոփելով այս իսկ տեղում մնում է մինչև ց՛այսօր. ուխտատեղի է գերեզմանս։

            Ամենամեծ ուխտատեղի է վանքս, մանաւանդ ամուլ մարդոց և կանանց համար, ոչ միայն քրիստոնէից, այլ և մահմետականաց համար։

            Արտաքուստ վանքիս արևելեան կողմում կայ մի ան- տաշ և կոպիտ մեծ քար, որի մասին աւանդութիւնն պատ- մում է թէ Արջի գերեզման է այս։ Վանքիս շինութեան ժամանակ մի որձ արջ, ՛ի բաց թողլով իւր գազանային բնա- ւորութիւնը, հեզաբար մօտենում բանւորներին և վարժուե- լով կրում ծանր քարերը հանքիցն վանքիս մօտ՝ մինչև շի- նութեան աւարտն. և միշտ կերակրուում այստեղ մինչև իւր վերջին շունչն։ Ապա թաղում են այստեղ։ Որքա՜ն ուշագրաւ և դուրալի է սարիս տեսարանն։

            ԺԷ. ՌԵՒ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է սուրբ Գէորգ վանքի սա- րի արևելեան ստորոտում. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, անջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն և տեսարանն, երկար կեանք 100 տարի, եկեղեցին վնասուած է և անգործածելի. քահանայ մի։ Ծուխ 40. ար. 180. իգ. 150։

            ԺԸ. ՍԱՐԴԱՐԱՇԷՆ. Հիմնուած է Ռև գիւղի հիւսիս-ա- րևելեան կողմում մի ձորակի մէջ, բնակչաց մեծ մասն բնիկ, փոքր մասն գաղթած Խոյից, հողն արքունի, ամենայն ինչ

 

/Էջ 164/

 

միևնոյն, երկար կեանք 85––90. եկեղեցին Սուրբ Գէորգ, ծածքն փայտաշէն, քահանան գալիս է Նորագեդից։

            Մի վաղեմի մատուռ կայ գիւղիս հին հանգստարանում, որի գոյութիւնն հին է և չէ վերաբերում այժմեան բնակչաց։ Ծուխ 40. ար. 174. իդ. 175։

            Խաչեն գետակի աջ կողմում, գետակահայեաց լանջի վե- րայ կայ գիւղատեղի և հանգստարան, որ կոչուում է Վաքա։

            ԺԹ. ՂՇԼԱՂ––ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Սարտարաշէնի հա- րաւային կողմում մի ջրաձորի ձախ կողմի վերայ. բնակիչք բնիկ հողն բէկական, մասամբ ջրարբի և միջակ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, (կայ և այգի, թթենի, գործարան մետաքս քաշելու), օդն, կլիման փոքր ինչ տաք ամրան, ջուրն անվնաս, երկար կեանք 80––85. եկեղեցին Սուրբ Աս- տուածածին, քարուկիր, կամարակապ, քահանայ երկու։ Ծուխ 159. ար. 613. իգ. 483։

            Ի. ՆՈՐԱԳԵՂ. Հիմնուած այն սարի արևմտահայեաց լանջին վերայ, որ սկսած է Թարթառ գետի աջ կողմից, ան- ցած Արծաթի հանքով և Ղազանչի գիւղի արևմտեան կող- մով, ընդհատուած Խաչեն գետակի հեղեղատներով, վերստին շարունակած մինչև Գարգար գետակն Ասկեարանի մօտ՝ հան- դէպ Քեաթուկայ սարին։ Իսկ միւս լեռնագօտին սկսեալ Նո- րագեղիս հիւսիս––արևելեան կողմից ձգուած է Խաչեն գե- տակի եզերքով մինչև դաշտաբեղանն։ Բնակչաց մեծ մասն բնիկ. փոքր մասն գաղթած Խոյի գաւառից. հողն բէկական, կարի սակաւ, անջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բեր- քերն նոյն (այգի չունին), պատուական օդն, կլիման և ջուրն և միանգամայն տեսարանն, երկար կեանք 90. եկեղեցին Սուրբ Գէորգ, թաղակապ և գեղեցիկ, երկարութիւն 16 մետր 79 սանթիմ, լայնութիւն 9 մետր 60 սանթիմ, քահանայ մի։ Ծուխ 81. ար. 600. իգ. 475։

            Հիւնի-խաչ (հունի ծառի մօտի խաչ) որ կայ միևնոյն սարի արևմտահայեաց լանջի վերայ գիւղիցս դէպի Ասկեա- րանի կողմն։ Երբ չորքոտանի ընտանի կենդանեաց պատա-

 

/Էջ 165/

 

հում է դաբաղ ¹) կոչուած հիւանդութիւնն, գիւղացիք մեծ ջերմեռանդութեամբ բերում են այս խաչի ոտքն և բժշկուում են անասուններն։

            ԻԱ. ՂԼԻՋԲԱՂ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Նորագեղի արևե- լեան կողմում. միևնոյն սարի արևելահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, նուազ արդիւնաբեր, տեղա- կան բերքերն նոյն (ունին այգի) պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 85, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, ծածքն փայտաշէն և հնացեալ. քահանան գալիս է Խանա- բատից։ Ծուխ 56. ար. 242. իգ. 252։

            ԻԲ. ԽԱՆԱԲԱՏ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Ղլիջբաղի մօտ նոյն լանջի վերայ. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, տեղական բեր- քերն նոյն, օդն և կլիման անախորժ և ճնշիչ ամրան, եր- կար կեանք 70––75. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի։ Գիւղիս հանգստարանում կայ մի հին քարուկիր մատուռ։ Ծուխ 95. ար. 430. իգ. 370։

            ԻԳ. ԽՐԱՄՈՐԹ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Խանաբատի հիւ- սիսային կողմում, մի բարձրաւանդակի վերայ, դիրքն արևե- լահայեաց, բնակիչք բնիկ. հողն բէկական, տեղական բեր- քերն նոյն, երկար կեանք 70. եկեղեցին Սուրբ Աստուածա- ծին, քահանան գալիս է Քարագլխից։ Ծուխ 55. ար. 213. իգ. 215։

            ԻԴ. ՔԱՐԱԳԼՈՒԽ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Շիկաքար կո- չուած քերծի գլխին։ Վիմահերձ, սեպացեալ և բարձր ապա- ռաժներ են գիւղիս շրջապատն, ունի միայն երկու մուտք արևելեան և արևմտեան կողմերից, մէկ խօսքով գիւղատե- ղիս հին ժամանակներում նշանաւոր բերդ եղած է։ Բնակ- չաց կէս մասն բնիկ, իսկ միւս կէսն տեղափոխուած Մեծ-Սիւնեաց Արաւիւս և Դարապաս գիւղերից և Բարկիւշատից, հողն վանքապատկան (Գանձասարին) տեղական բերքերն նոյն, (չունին այգի և պարտէզ) գերազանց օդն և կլիման և

–––––––––––––––––––––

                ¹) Սաստիկ ցաւում են կճղակներն և սկսում են կաղալ անասուններն և տանջուիլ։

12