Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 166/

 

ջուրն (վերջինս խիստ պակաս է) երկար կեանք 120. եկե- ղեցին Սուրբ Աստուածածին, ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի։ Ծուխ 79. ար. 358. իգ. 280։

            Եկեղեցուս հարաւային կողմում մի խաչարձանի վերայ.

            «Ես Սումպատ կանգնեցի զխաչս Համ..մ.. կողակից իմ Հաւասայ և Հեղան»։

Հին հանգստարան

            Գտնուում է գիւղիս հարաւ-արևմտեան կողմում, որի մէջ կան նշանաւոր մահարձաններ խաչազարդեալ։ Մի խաչ- քարի վերայ.

            «Մեք հետևիք Աստուծոյ արդիքս Պապա, Սնպատ, Սար- գիս…..» (անընթեռնելի)։

            Մի այլ կիսատ քարի վերայ «Խաչս Մխիթարայ, Քրիս- տոս ողորմի նմայ»։ Այլ նշանաւոր խաչարձանի վերայ

            «Թիւ ՉԲ. Իշխանութիւն Հասանայ ես Սնպատ և եղբարք իմ կանգնեցաք զխաչս բարեխաւս առ Քրիստոս ինձ և ամու- սին (նոյն) իմոյ Կատային, զոր ետ Պարոն մեզ հայրենիք և գերեզմանատեղ. Քրիստոս աւգնէ իւր որդեացն. ամէն»։

            Գիւղիս հիւսիսային կողմում կայ աւերակ գիւղատեղի և հանգստարան։ Իսկ հարաւային կողմում աւերակ եկեղեցի և հանգտարան։

            Գիւղիս շրջապատում կան ականաւոր քարայրեր.––արե- ւելեան կողմում կայ երեք քարայր, մէկի առաջքն փակուած է քարուկիր պատով. մի քարայր հիւսիսային և մի նշանա- ւորն արևմտեան կողմում։

            ԻԵ. ՓԱՌՈՒԽ ՇԷՆ. Հիմնուած է Խաչեն գետակի աջ կողմում, Շիկաքարի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն վանքապատկան, բարեբեր և այգեւէտ, տեղա- կան բերքերն նոյն (խաղող և թթենի առատ), վատառողջ օդն և կլիման և ոչ սննդարար ջուրն, երկար ¹) կեանք 45––50. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին։ Ծուխ 8. ար 12. իգ. 12։

–––––––––––––––––––––

                ¹) Հաստատում են որ 100 տուն եղած է գիւղս, հետզհետէ պակասե- լով՝ մնացած է այժմ 8 տուն։

 

/Էջ 167/

 

            Շիկաքար. Այժմ ևս այս անուամբ է կոչուում Քարա- գլխի ամբողջ բնակավայրն։ Բերդասարն, որի արևմտեան հիւսիսային կողմումն է Փառուխ շէնս, որի արևելեան հան- դէպ քերծի մէջ է այն նշանաւոր քարայրն, որի մէջ հաւա- քուելով մօտակայ ժողովուրդն պատերազմների ժամանակ, ազատ մնացած է վնասուելուց։ Այժմ խիստ բարձր մնացած է քարայրիս մուտքն––բերանն––հետևաբար և վտանգաւոր՝ բարձրանալն, քանզի շատ իջած է քերծի շարունակութիւնն։

            ԻԶ. ԿԻՉԱՆ ՇԷՆ. Հիմնուած է Փառուխի արևմտեան կողմում, Խաչեն գետակի ձախ ափից բաւական դէպի հիւսիս, Պտգեսբերքի հանդէպ. դիրքն հարաւահայեաց և գեղեցիկ, բնակիչք բնիկ, երկու տուն եկած Առաջաձորից. հողն վան- քապատկան, ամենամեծ մասամբ անջրդի, բայց հացատու, տեղական բերքերն նոյն, (չունին այգի) օդն և կլիման և ջուրն անվնաս. երկար կեանք 70. եկեղեցին Սուրբ Աստուա- ծածին, նորաշէն, գեղեցիկ, կառուցեալ երկու կամարների վերայ, երկարութիւն 14 մետր 20 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 16 սանթիմ, քահանան գալիս է Առաջաձորից։ Ծուխ 15. ար. 58. իգ. 49.

 

ԱՆԱՊԱՏ ԿԻՉԱՆԻ.

 

            Շինիս արևմտեան կողմում, բերդաձև սարին վերայ շի- նուած է անտաշ քարով մի եկեղեցի երկու կամրների վե- րայ։ Բոլորովին անվնաս է և կանգուն։ Ունի և միաբանից համար մի քանի խուցեր, հանգստարան զարդարուած խա- չարձաններով, ուր կան և վարդապետաց գերեզմաններ։

            ԻԷ. ԹԲԼՂՈՒ ՇԷՆ. Հիմնուած է Խաչեն գետակի և Քո- լատակ վտակի մէջ մի առուակի ձախ եզերքին, բնակիչք գաղթած Մեծ-Սիւնեաց Մաղաւուզ գիւղիցն, հողն վանքա- պատկան (զարմանալի՜ է. այժմ բէկական), տեղական բեր- քերն նոյն, տեսարանն խեղդուած, օդն և կլիման ծանր ամ- րան. երկար կեանք 70, եկեղեցին Քոլատակ գիւղինն է. քա- հանան գալիս է Ծմակահողից։ Ծուխ 22. ար. 100. իգ. 102։

 

/Էջ 168/

 

            ԻԸ. ՔՈԼԱՏԱԿ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Քոլատակ վտակի ձախ ափի մօտ, բնակիչք բնիկ (մի քանի տուն գաղթած նոյն Մաղաւուզից). հողն վանքապատկան (այժմ բէկակա՞ն). տե- ղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 85––90. եկեղեցին քարուկիր կամարակապ, քահանան գալիս է Ծմակահող գիւղից։ Ծուխ 41. ար. 157. իգ. 140։

Գիւղիս հանգստարանում մի մահարձանի վերայ.

            «՛Ի ՈՂԲ. թուին Ողորմութեամբն Աստուծոյ և տէրանց Խաչենոյ ես տէր Վարդան վարդապետ Հոռասարեցի, պարո- նայքն հողն ինձ տուին, ես գնեցի զԲոռին հանդն, զՇեղջա- տափն, Երկրի տնատեղն, տուի վասն հոգոյ իմ վախմ ի Սուրբ Գանձասար. սոքա տուին Բ. ժամ ՛ի տաւնի Վարդանանց։ Ով զհայրենիքս հանէ ՛ի սուրբ ուխտէս, ՅԺԸ. հայրապետաց նզո- ված լիցի և իմ մեղաց պարտական»։

Եղցուն խութ.

            Գիւղիս արևելեան հանդէպ, վտակի աջ կողմի բարձր սեռի վերայ վաղուց շինուած է մի քարուկիր փոքր եկեղեցի, որի մօտ կայ և գիւղատեղի և հանգստարան։

Կոշիկ անապատ.

            Հիմնարկուած է Քոլատակ գիւղից վերև համանուն վտա- կի ձախ կողմում։ Շարքով շինուած են երեք եկեղեցաձև տաճարներ, որոց հարաւային, արևմտեան և հիւսիսային կող- մերն վիմահերձ և սեպացեալ ապառաժներ են, իսկ արևե- լեան կողմն ձոր է։ Անտաշ քարով շինուած են երեք տա- ճարներս ևս, միջին տաճարի բեմի ժողովրդահայեաց երեսին քանդակուած է.

            «…. Հասանայ և Մամա խաթունին թոռն Գ. հետ (ան- գամ) ՛ի Ղանն գնացի յամի… իմ աղգէն թափեցի դ….. ատաստանաւ զհարկանին մեր…. Խերխան, Մարծպան, Մա- միկոն կամեցաք նորոգել զմեր գերեզմանատունս, ես Էրիվան .. եցի զՍուրբ Ստեփաննոս ¹) և նորոգեցի զայլ եկեղեցիքս և

–––––––––––––––––––––

                ¹) Երևի թէ միջի տաճարիս անունն է։

 

/Էջ 169/

 

զարդարեցի Մխիթար եղբաւր իմոյ… Թ. ես Մարտիրոս. ես Սևադա տվի զԳրիգորանանց, զՄռընդանանց, զԳելմարդանց ի սուրբ եկեղեցիս…. մն. Ժ. աւր ժամ Բ. Հասանա զատկին. Բ. Մամա Խաթունին՝ Վարդավառին. Ա. Ռուզու… Բ. Խեր- խանին յայտնութեան… կատարին, որ հակառակի կամ զրկել ջանա զայս տեղիս ի Սուրբ Գէորգա, ոսոխն նորա Աստուած եղիցի… գրեցաւ ի թվ. Հայոց ՉԺԴ.»։

            Անապատս ունի և գաւիթ, որի մէջ կան իշխանազգի ամփոփեալներ։

Գաւթիս որմին վերայ.

            «ՈՂԳ. յանուն Աստուծոյ ես Պռոշ որդի իշխանին Վակա (Վասակայ) յուսով միաբանեցայ Կոշիկ անապատոյ, տվի խաչ, աւետարան .. նապատ, ճառ, միաբանքս տվին Սուրբ Խաչին Զ. աւր ժամ, որչափ կենդանի եմ, իմ մաւրն, յետ ելից իմոց ինձ. կատարիչքն աւրհնին, խափանիչքն դատին յԱստուծոյ»։

            «… Ես Շղել որդի.. այ իմ ընչից գնեցի հող… բնա- կեցայ սուրբ Նշանիս կամակցութեամբ եղբարց Կոշիկ անապա- տոյ, և տվին ինձ ի տարին Բ. ժամ Սուրբ Գրիգորին աղու- հացն, Ա. իմ որդի Խուչախին, Ա. իւր մաւրն յետ ելից իմոց ինձ ¹)։

            Անապատիս մօտ կայ միաբանական աւերակ խուցեր և հանգստարան։

 

Ս. ՅԱԿՈՎԲ ՎԱՆՔ.

 

            Կոչուում է նաև Մեծ-Իրանաց կամ Մեծ-Արանց Սուրբ Յակովբ, որ շինուած է յանուն Մծբնայ Յակովբ հայրապե- տին մի բարձր լեռնաբազկի սեռի հարթակին վերայ, որին մօտ է և Քոլատակ գիւղն և Թբլղուն։ Լեռնաբազուկս իւր սկիզբը առած է Նատարի բերդասարիցն և հետզհետէ խո-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Նախ՝ անընթեռնելի են կէտադրեալ բառերն։ Երկրորդ՝ սոյն բոլոր արձանագրութիւններից ակներև երևում է, որ Կոշիկ եղած է անապա- տիս անունն.

                Որ անապատիս գաւիթն գերեզմանատուն եղած է Ջալալեան տոհմի մի ճիւղին. որ միջի տաճարն կոչուած է Սուրբ Ստեփաննոս, իսկ աջ ու ձախ կողմերինն Սուրբ Նշան և Սուրբ Գէորգ։

 

/Էջ 170/

 

նարհուելով հասած մինչև Թբլղու շէնի ստորոտն։ Վանքս ունի նեղ, երկար և բարձր ձև, որպիսին էր Ղևոնդեանց անապատն և շինուած է անտաշ քարով առանց սիւների։ Չունի փոքր խորաններ, այլ ունի միայն մի խորան։ Չափա- զանց բարձր է բեմն, որ ունի միայն մի վերելակ սանդուխ հարաւային կողմից։ Տաճարս ունի մի դուռն հարաւային և միւս արևմտեան կողմից, մի նեղ լուսամուտ արևելեան և միւս խաչազարդ արևմտեան կողմից և մի գաւթանման շի- նութիւն կից իւր արևմտեան կողմին, նոյնպէս շինուած անտաշ քարով, որի յատակն քլաչափ բարձր է վանքի յատա- կիցն։ Գաւթիս ներսի դրան երկու կողմերում ևս կան երկու քարեայ խաչարձան։ Հիւսիսային խաչարձանի վերայ.

            «Թիւ ՈՀԲ. (1223) ես տէր Սարգիս կանգնեցի զխաչս ի տապանի եղբաւր իմո տէր Յակովբոսի արհի եպիսկոպոսի և Մեծարանց հայրապետին ¹) յաղաւթս յիշեցէք»։

Հարաւային խաչարձանի վերայ.

            «Թ. ՈՀԴ. ես տէր Սարգիս եղբաւր որդի տեառն Գրի- գորա, եղբայր տէր Յակովբոսի առաջնորդ տանս Մեծարեանց կանգնեցի զխաչս բարեխաւս մեզ առ Աստուած»։ Գաւթումս կան շատ ամփոփեալներ, սակայն մեծ մասամբ անտաշ և անարձանագիր են տապանաքարերն։ Մի մոխրագոյն տապա- նաքարի վերայ փորագրուած է խիստ խոշոր տառերով. «Տէր Վարդան է տապանս արհի եպիսկոպոսին»։

Տաճարիս հարաւային դրան սեմի վերայ

            «Յիշխանութեան Ջալալին ես Խութլու բէկ որդի Խոյդա- նայ միաբանեցայ սուրբ աւետիս ընծայիւք, տվին ի տարումն Բ. աւր ժամ ՛ի տաւնի զատկի, ով խափանէ, դատի յԱստու- ծոյ թվ. ՉԽԲ.»։

            Երկրորդ վանք, որ պատկեց է առաջի վանքին արեև- ելեան կողմին ունի միևնոյն հին ոճը, իւր հիւսիսային կող- մում ունի նաև չորս փոքրիկ խուցեր, որք նման են ճգնա- րանների, որոց մուտքն բացուած է տաճարիս միջիցն և որք

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գաւառիս առաջնորդին։

 

/Էջ 171/

 

ունին լուսամուտներ հիւսիսային որմից։ Երկու վանքերս ևս հին և խարխուլ են և տձև ու անճաշակ շինուած. բայց ու- նին հարաւային կողմում երեք կամարակապ աչքերով մի սրահ։

Սրահումն կան ամփոփեալ կաթուղիկոսներ.

            «Այս է հանգիստ տէր Ոհանէս կաթուղիկոսին»։

            «Առըստակէս կաթուղիկոս»։

            «Սիմէոն եպիսկոպոս»։

            «Այս է հանգիստ Սիմէոն կաթուղիկոսին թվ. ՌԿ.»։

Երկրորդ տաճարիս դրնից վերև արտաքուստ.

            «ՈԿԱ. թիւ ես Խորեշահ ամուսին Վախտանգա, տէր Խա- չենոյ, դուստր մեծին Սարգսի, քոյր Զաքարի և Իւանոյ, վերս- տին շինեցի զեկեղեցիս Մեծարանից ի փրկութիւն հոգոյ իմոյ Ա. Խ. (Ա. քառասուն) ժամ ինձ. յիշատակ իմ ծնողացն. զՎախտանգ և զիս յաղաւթս յիշեցէք»։

            «Ես Մուշեղ որդի Հեջբին միաբանեցայ սուրբ ուխտիս գնեցի զսուբ….. թվ. ՉԽԲ.»։

            Վանքս ունի երեք թաղակապ հին խուց, երեք կիսա- ւեր խուց, շրջապարիսպ, մի թթենեաց պարտէզ, չորս հա- րիւր օրավար (դեսեատին) անտառ և հող ¹), Մծբնայ Յա- կովբ հայրապետի աջը, մի պատուական աղբիւր, որի մօտ կայ մի բազմադարեան կաղամախի ծառ, որի շրջապատի հաս- տութիւնն է 7 մետր 35 սանթիմ։ Վանահայրն է մի սար- կաւագ։

            ԻԹ. ԳԵԱՌՆԱՔԱՐ ՇԷՆ. Հիմնուած է Հաւապտուկ ա- ւերակ վանքի արևելեան ստորոտի ձորում. բնակիչք հատու- ածեալ եկած են Առաջաձոր և Վանք գիւղերից. հողն վան- քապատկան, բարեբեր, տեղական բերքերն նոյն, բառեխառն օդն և կլիման, գովելի ջուրն, տակաւին չունին եկեղեցի և քահանայ, վերջինս գալիս է Առաջաձորից։ Ծուխ 12. ար. 59. իգ. 53։

Լ. Վանք, Վանք գեղ, Վանքի շէն։

            Այսպէս է կոչուում գիւղն, որ հիմնուած է Գանձա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Խլուած են հողերն, կոտորած անտառներն և թողած մացառոտներն։

 

/Էջ 172/

 

սարի արևելեան հանդէպ Խաչեն գետակի ձախ կողմում։ Աւելորդ է յայտնել թէ իւր անունը ստացած է վանք անու- նից։ Սակայն հարկ է յայտնել թէ գիւղս բաժանուած է եր- կու թաղի, որք շատ հեռի չեն միմեանցից և որք ընդհա- նուր առմամբ կոչուում են Վանք, իսկ մասնաւորապէս ստո- րինն կոչուում է Հիւնայ––հող, իսկ վերինն Գոմայ––կալ։ Գիւղիս բնակիչներն նախ բնակած են եղել Գանձասար վան- քի մօտ, ուր մինչև ցայսօր մնում են տնաբակերն, ապա փոխադրուած են այստեղ։ Ուրեմն բնակիչք բնիկ, հողն վան- քապատկան, տեղական բերքերն նոյն. բարեխառն օդն և կլիման և անվնաս ջուրն, երկար կեանք 85––90, երկու թաղի եկեղեցին է Գանձասար վանքն, քահանայ երկու։

            Ծուխ (երկու թաղերում) 167. որոց հետ և Շահմա- սուրն. Ծուխ 180. ար. 849. իգ. 687։

Հղեգեան (5768 ոտք)

            Սարումս ¹), որ գիւղիս հիւսիսային կողմումն է, կայ մի խաչարձան Նահատակ անուն կամ Հղեգեանայ նհա- տակ։ Ուխտատեղի է, բայց ո՛չ ոք չգիտէ նահատակիս անու- նը։

Եղցուն խութ

            Այսպէս է կոչուում այն քարակիր եկեղեցին, գիւղատե- ղին և հանգստարանն, որ գտնուում է Գոմայ––կալից բա- ւական վերև։ Այս տեղից շատ հեռի չէ Ջրաղացաքարի հանքն, որ սեփական կալուած է Գանձասարայ վանքին։

 

ԳԱՆՁԱՍԱՐ ՎԱՆՔ (4168 ոտք) (19)

 

            Հիմնուած է մի գեղեցիկ, բարձր և տեսարանաւոր սա- րահարթի վերայ, որ կոլոլահող սարից իբրև լեռնաբազուկ անջատուած և կախուելով Խաչեն գետակի վերայ վերջացած է։ Տաճարս, որ շինուած է ամբողջապէս սրբատաշ, տորոնա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Լեռնաշղթաս սկսուած է Գանձասար վանքի սարից, ձգուած Շահ- մասուր, Ծմակահող, Առաջաձոր, Կիչան գիւղերի արևմտահիւսիսային գլուխ- ներից, անցած Արծաթահանքի մօտով և ճիւղաւորուելով հասած մինչև դաշ- տաբերանն։

 

/Էջ 173/

 

գոյն ազնիւ քարով, հիմնարկել տուած է Ջալալ---Դօլայ իշ- խանն յանուն սուրբ Յովհաննէս Մկրտչի չորս հրաշակերտ կամարների վերայ։ Ունի մի աւագ և ութ փոքր խորաներ (որոց չորսն արևմտեան կողմում դրան աջ ու ձախ անկիւն- ներում շինուած իրարու վերայ՝ հիանալի վերելակ սանդուխ- ներով) երկու խորհրդարան, մի դուռն արևմտեան կողմից, մի հրաշազան կաթուղիկէ, ութ փոքր, երեք միջակ, չորս բոլորակ և չորս մեծ լուսամուտներ և մի աւազան։ Երկա- րութիւնն 16 մետր 95 սանթիմ, լայնութիւն 12 մետր 25 սանթիմ։

Վանքիս ներսում աւազանից վերեւ.

            «Յանուն սուրբ Երրորդութեան Հաւր և որդւոյ և Սրբոյ Հոգւոյն այս գիր արձանի է, զոր ես նուաստ ծառայ Աստու- ծոյ Ջալալ Դաւլա Հասան որդի Վախտանգայ՝ թոռն մեծին Հասանայ՝ բնակաւոր ինքնակալ բարձր և մեծ Արցախական աշխարհի, թագաւոր և ի յոդնասահման նահանգի. զի հայրն իմ ի վախճան կենաց ելից իւր աստեացս անդարձ կտակի հաս- տատեաց ինձ և մաւր իմոյ Խորիշահի՝ որ էր դուստր մեծ իշ- խանաց իշխանին Սարգսի, զի շինեսցուք զեկեղեցիս ի գերեզ- մանատուն հարց մերոց ի Գանձասար, զոր սկսեալ մեր ի ՈԿԵ. թուին Հայոց աւգնականութեամբ բարերարին Աստուծոյ. և ի խփել լուսամտին արևելից մայրն իմ կրոնաւորեալ չոգաւ յԵրու- սաղէմ երկրորդ անգամ, անդէն ի դրան Յարութեան խարազ- նազգեաց ճգնութեամբ, բազմամեայ ժուժկալութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս լուսոյ վկայութեամբ և անղէն պահեցաւ։ Իսկ մեր զբազմածուփ կենցաղոյս ի մտի եդեալ փոյթ գործոյ արարեալ աւարտումն եղև շնորհաւք ողորմութեան ամենագութ Տեառն ՈՁԷ թուին գաւտէորեալ ամենազան ձևաւք, պատկերազան յաւրինակերտ գմբէթազարդ յաւրինուածովք յաւժարութեամբ կամաց մերոց, որպէս տեսանէ Աստուած. հոգացաք զպէտս միաբանիցս գիւղաւրայս Մաչեղ, Հարչանտուս բոլորքոջն, մէկ լուծ Խաչենաձոր, Նորաշէնկան գետն Այգեստան, Սեղնկնի, զոր իմ հայրն էր տուեալ Սահակայն, Փուրկատոստիցն, Արծա-

 

/Էջ 174/

 

թենիսն, որ ես տուի խաչաւք, գրաւք, մասամբք, նշխարաւք, պատուական ձուլածոյ ամենայն սպասուք և հանդերձ երևելի զարդուք ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. և Աստուծով ի մեր իշխանութեան եկեղեցիքս ազատ են կամաւ տէր Վարդա- նայ առաջնորդի սուրբ ուխտիս և միաբանիցս գրեցաք ժամ զաւագ խորանն բոլոր տարին մեզ, և այլ ամեն եկեղեցիքս զա- տիկն իւր ճրագալուցովն իմ հաւրն է Վախտանգայ, Աստուա- ծածնին Դ. աւրն իմ մաւրն Խորիշահին, և յայտնութիւնն իւր ճրագալուցովն իմ աղբաւր Զաքարէի, զաւագ սեղանն, որ իմ է, յԱստուածածնէն մինչ ի խաչն իմ պապուն Հասանայ. յիսնա- կամտէն մինչ ի յայտնութիւն Մամքանայ իմ կենակցին, Ութո- րէից ելիցն մինչ ի առաջաւորն հասարակաց անյիշատակաց, րարեկենդանին Ա. շաբաթն իմ եղբաւր Դաւլին, Բ. (երկրորդ) շաբաթն իմ քուերն Մարինայ, աղուհացից շաբաթ կիւրակէքն իմ եղբաւր Իւանէին, զատկէն մինչ ի Աստուածածինն և ի խաչէն մինչ ի յիսնակամուտն ինձ Հասանայ։ Աւրհնեցաւ եկե- զեցիս ի ՈՁԹ. թուին ի հայրապետութեան տեառն Ներսիսի Աղուանից կաթուղիկոսի։ Հաստատ է դիրս կամաւն Աստուծոյ, որ հակառակի, ոսոխն Աստուած է և իւր սուրբքն։ Անտաւնի տաւնին մի աւր ժամ Յովասափ միայնակեցին կատարի կա- մաւ մեծին Հասանայ»։

            Վանքս ունի, իւր արևմտեան կողմին կից և հրաշազան Գաւիթ, նոյնպէս շինուած սրբատաշ քարով, որ կառուցեալ է երկու միապաղաղ միջնասիւների և վեց պատկից կիսասիւ- ների վերայ։ Միմեանց միջից անցած են չորս խաչաձև կա- մարներ, որոց վերայ բազմած է զանգակատան գեղեցկաքան- դակ գմբէթն։ Գաւիթս ունի երկու դուռն հիւսիսային և ա- րևմտեան կողմից, մի փոքր կաթուղիկէ զանգերի համար, գմբէթի գլխին, 15 մետր 52 սանթիմ (արևելքից արևմուտք) երկարութիւն և 14 մետր 65 սանթիմ լայնութիւն (հիւսի- սից հարաւ չափելով)։

            Արձանագրութիւն գաւթիս. «Թուին ՉԺԵ. կամաւն ամե- նակալին Աստուծոյ ես Ջալալ Դաւլաս որդի Վախտանգայ կող-

 

/Էջ 175/

 

մանցն Արցախայ և ամուսին իմ Մամքան թոռն Բաղուց Թա գաւորին, և հարազատ որդին իմ Աթաբակն յետ կատարման եկեղեցոյս հիմնարկեցաք ժամատունս և բազում աշխատութեամբ աւարտեցաւ, զոր և հայցեմ անմոռաց յիշել յաղաւթս ձեր. փոքր ընծայ տուի զՄառգեղն իւր չարեքտարովն, զճռանց իւր սահմանովն։ Դարձեալ ես Աթաբակս ընծայեցի յաւժարութեամբ ոսկետուփ աւետարան և պատուական սուրբ նշան, զՔրիստա- փորն և զմեր հայրենի հարաւակուռն զԲլրին իւր սահմանովն. և սահմանեցին զխաչի ութաւրէքն պատարագել զՔրիստոս։ Եւ եթէ քրիստոսադաւան ոք հանել ջանայ, ի փառացն Աստուծոյ մահով և կենաւք նզոված է, և յիշատակ նորա մի՛ յիշեսցի ա- ռաջի Աստուծոյ. և թէ մահմետական ոք զհողն հանէ այս եկե- ղեցոյս, առ հասարակ նզոված յԱստուծոյ և ի մարգարէից»։

Վանքում կան հետեւեալ գրչագրերն.

            1) Գրչագիր յայսմաւուրք գրուած թղթի վերայ, սկզբից և վերջից թափուած են թերթեր. անխնամ պահուելուց բոր- բոսնած և ոչնչացած է։

            2) Մի Սարգիս շնորհալի, գրուած թղթի վերայ, մեծա- դիր, պակասաւոր սկզբից և վերջից։

            3) Մի հատ մեկնութիւն նարեկի գրուած թղթի վերայ, պակասաւոր սկզբից և վերջից։

Աջեր մասունքներով.

            1) Արծաթեայ, ոսկեզօծեալ աջ, որի մէջ է մասն Ս. Յովհաննէս Մկրտչի, շինել տուած է Աղուանից Յովհաննէս կաթուղիկոսն 1779-ին և նորոգել տուած է Բաղդասար մետ- րապօլիտն 1848-ին։

            2) Արծաթեայ ոսկեզօծեալ աջ, որի մէջ է Տեառնեղբայր Յակովբ առաքեալին, ՌՃՀԴ. թուին շինել տուած է Աղուա- նից Եսայի կաթուղիկոսն։

            3) Արծաթեայ ոսկեզօծեալ աջ, որի մէջ է մասն Աղուա- նից Գրիգորիս Ա. կաթուղիկոսին ՌՄՂ. թուին նորոգել տուած է Բաղդասար մետրապօլիտն։

            4) Արծաթեայ աջ, որի մէջ է մասն Յակովբայ գլխա-

 

/Էջ 176/

 

դիր առաքեալին, ՌՃՀԶ. թուին յիշատակ է Թարխանու։

Սրբոց մասունքներ խաչերում

            5) Արիւն Զաքարիա մարգարէի մի բիւրեղեայ խաչում։

            6) Մասն Յակովբայ Տեառնեղբօր եւ Պանդալիոն բժշկի զետեղուած մի արծաթեայ խաչում։

            7) Մասն Ս. Գէորգի, զետեղուած արծաթեայ անճա- շակ շինուած խաչում։

            8) Մասն Պանդալիոնի մի արծաթեայ խաչի մէջ.

            9) Մի արծաթեայ, տափակ և տապանաձև զարդի վե- րայ գրուած է. «Շնորհիւ ամենազօրին կամեցաւ մասնատուփս նշխարաց սրբոց Բանտալիոնի և Ուհանու Գբնեցոյն ձեռամբ Առաքել վարդապետի թվ. ՌՃԾԵ.»։

Գաւթումս ամփոփուած են.

            «Այս է հանգիստ մեծին Ջալալի. յաղաւթս յիշեցէք. թվ. ՊՁ.»։

            «Յովհաննէս կաթուղիկոս»։

            «Այս է… Գրիգոր …ողիկոսին ..նից (Գրիգոր կա- թուղիկոսին Աղուանից) ի ՌՃԲ. թուին»։

            «Այս տապան Երեմիա կաթուղիկոսին Աղուանից, որ է յազգէն Ջալալ Դօլին ՌՃԽԹ.»։

            «Այս է տապան Եսայի կաթուղիկոսին Աղուանից, որ է յազգէն Ջալալ Դօլին ՌՃՀԷ. թուին»։

            «Այս է հանգիստ Դաւիթ կաթուղիկոսի, (որ է) որդի Բաղտասար պէկին»։

            «Այս է տապան Յօհաննէս Աղուանից կաթուղիկոսին, որ է յազգէն Ջալալ Դօլին թվին ՌՄԼԵ. ին»։

            «Այս է Սարգիս Աղուանից կաթուղիկոսին թվին ՌՄՀԷ. ին»։

«Այս է տապան Մետրապօլտին Բաղդասարայ մեծի արհին

Կայսեր պսակ հովուապետին

Տանս Աղուանից Հայոց ազգին,

Յազգէ Ջալալ մեծ իշխանին

Տեառն Արցախական աշխարհին,

Թվին ՌՅԳ. 1854 Գ. յուլիսի»։

 

/Էջ 177/

 

Գաւթի հիւսիսային դրան ճակատակալ քարի վերայ.

            «Թվին ՉԻ. կամաւն Աստուծոյ ես Յովհաննէս որդի Իւա- նէի առաջնորդ սուրբ ուխտիս Գանձասարայ հրամանաւ տեառն Խաչենո Աթաբակին յիմ հալալ արդեանց գնեցի զՎարդանայ թաղս մին շորից և զնա և այլ ընծէք տվի սուրբ կաթուղիկէս. միաբանքս տվին զՈհանու, զԱկոբա տաւնին զամէն եկեղե- ցիքս ինձ պատարագ…»։

            Վանքիս և գաւթիս որմերի վերայ արտաքուստ փորա- գրուած են բոլոր շարժական և անշարժ կալուած, ինչք նուիրողաց անուններն։ Ընդօրինակում ենք այստեղ ամենը, նպատակ ունենալով ի լոյս ածել ժամանակակից անունները, նուէրները, կալուածները, հաւատքը, յոյսը, սէրը և ջերմե- ռանդութիւնը։

Հիւսիսային կողմում արտաքուստ.

            «Ես Այտինս, Խիմշէս որդիք Աթաբակին տվաք Ալմաճայ- տաբ հողն ի սուրբ ուխտս Գանձասարայ առաջնորդութեամբ տէր Ներսիսի թվ. ՋԽԴ.»։

            «Ես Սմբատ որդի Փիրհամզին տվի Բեմին հողն իմ պա- պեց հոգուն սուրբ ուխտիս Գանձասարայ առաջնորդութեամբ տէր Ներսէսի թվ. ՋԻ.»։

            «Թվ. ՋՂԵ. ես Սարգիս կաթուղիկոս որդի Հատիր Մէ- լիքին, թոռն մեծին Սայտունին և գնեցի զհայրենիքն ի Կաս- րայ զ. ըստակն, մինակ տան դ. ըստակն ու կէսն, Առատու- նոյ բ. ըստակն, Կոռալանայ դ. ըստակն տվի սուրբ ուխտս Գանձասարայ. ով զայս հայրենիքս հանէ ի սուրբ եկեղեցոյս, ԳՃԺԸ. հայրապետացն նզոված է, սուրբ Ովանիսիս (Յովհ» Մկրտ.) կապած»։

            «Կամաւն Աստուծոյ ես Սայտունս որդի պարոն Աղբաստի տվի իմ հայրենեացն զՏանձաձոր ի սուրբ ուխտս Գանձասա- րայ առաջնորդութեամբ տէր Եղիային. սոքա ետուն տարուան Գ. ժամ. ով զայս հայրենիքս հանցէ, յեկեղեցւոյս, ԳՃԺԸ. հայ- րապետացն նզոված է թվիս ԹՃԾԶ. (1507 փրկչ. թուին)»։

            «Թվ. ՊԺ. Իշխանութեամբ մեծի Իւանէի ես տէր Կոս-

 

/Էջ 178/

 

տանդ մեծ փափագանաւք գնեցի զղանկականիս, սուրբ ուխտս բերի»։

            «Ես Տուրսուն թոռն մեծի Ջալալին տվի Մսերշին հողն ի սուրբ ուխտս Գանձասար առաջնորդութեամբ տէր Նէրսիսի թվ. ՋԽԲ.»։

            «Ես Պաստամ որդի մեծին Ջալալին տվի Կունճի հողին կալէն վեր ի սուրբ ուխտս Գանձասարայ առաջնորդութեամբ տէր Ներսիսին թվ. ՋԻ.»։

            «Ի թվս. ՋԻ. ես Պուտաղս ու Վախտանգս և այլ եղբարքս միաբանեցաք ու տուաք Փտուռանց, Կակաչանց, Ծաղկավանաց Գ. ըստակն տուաք ի սուրբ ուխտս Գանձասարայ առաջնոր- դութեամբ տէր Նէրսիսի»։

            «Յանուն Աստուծոյ ես Սասնայս Հանդաբերդցի եկի մեծ յուսով ի սուրբ ուխտս Գանձասարա իշխանութեամբ Աթաբա- կին, զիմ հոգոյ արդիւնքն կաթուղիկէս տվի, միաբանքս տուին զծառազարդն զամեն եկեղեցիքս ինձ պատարագ. Բ. ժամ իմ կողակից Մարհանին, ով խափանէ, իմ մեղացս պարտական է ՉԻ. թիւ»։

            «Յուսովն Աստուծոյ ես Էսուգնաս դուստր մեծ ամիր Հա- սանայ, յետ մահուան մեծին իմոյ սահմանեցի զնա (?) սուրբ ուխտիս և տվի ընծայ տէր Յոհաննէսին. և միաբանքս տվին Բ. պատարագ ի տաւնի քառասնից… թվ. ՉԾ.»։

            «՛Ի ՌՄԼԹ. թուիս կամաւն Աստուծոյ ձեռամբ տեառն Յովհաննու կաթուղիկոսին ես Ապաւ (Մէլիք-Աբով) ուզբաշի որդի Մէլիք Յովսեփա Թալիշու և իմ կենակից Հերիքնազ և որդիք Մէլիք Պէկլար և Մէլիք Ապաւ մեր հալալ արդեանց շի- նեցաք սրբոյ աթոռոյս Աղուանից Գանձասարու երկու եկեղե- ցեաց (տաճարի և գաւթի) տանիսն և խախտեալ որմունս բա- զում աշխատութեամբ յիշատակ մեզ և ննջեցելոց մերոց….»։

Գաւթիս արեւմտեան կողմում արտաքուստ.

            «Կամաւն Աստուծոյ ես տէր Նէրսէս Ամարասայ եպիսկո- պոս եկի մեծաւ յուսով ի սուրբ ուխտս իշխանութեամբ Աթա- բակին, միաբանեցայ, տվի զիմ հոգոյ արդիւնս, սոքա ետուն Ե. աւր ժամ… ՉԼԱ.»։

 

/Էջ 179/

 

            «Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ ես Բարսեղ որդի Ապա- ջուր երիցու, ամուսին իմ Մամաք…. գնեցի զՏնկին երկիրն, տուի ի կաթուղիկէս…… թուին ՉԻԵ.»։

Գաւթիս եւ տաճարիս հարաւային կողմում արտաքուստ.

            «Կամաւն Աստուծոյ ես Վելիջան և եղբարքս իմ որդիք Սայտունին թոռն մեծին Աղպաստու տեարք Խաչենու տուաք Աշմանայ իւր Դ. սահմանաւն ՛ի սուրբ ուխտս Գանձասարայ առաջնորդութեամբ տէր Ներսէսի թվ. ՋԻԹ.»։

            «Կամաւն Աստուծոյ ես Մէլիքս որդի Սայտունին թոռն մեծին Աղպաստու շուրջառ, սկի և այլ ընծայ Կակաչանց, Փտու- ռանց, Ծաղկավանց.. տվի ի սուրբ ուխտս Գանձասարայ…..»։

Տաճարիս հիւսիսային կողմում ամփոփուած են.

            «Յովսէփ՝ գիտնական վարժապետ––վարդապետ ¹) էր Աւա- գեանց Արցախայոյ պերճ, տապան որպէս կարես, հանդուրժես, մեծն վարժապետն ի քեզ կրեալ զետեղես, զհինաւուրց երախ- տաւորն ամփոփես, զանխօս մանկունս ի սուրբ հօրէն որբ թո- ղես, եկա՛յք ընկերք, ո՜ դուք մուզայք սիրասունք զհօրս զմահ յորդ արտասուօք ողբասցուք, եթէ Յիսուս զիւր Ղազարոս ար- տասուեաց. 1847»։

            «Այս է տապան Արիստակէս եպիսկոպոսին, որ էր եղբայր Երեմիա կաթուղիկոսին ՌՃԼԳ. թուին»։

            «Մովսէս խաչակիր վարդապետ վախճանեալ 1849-ին»։

            «ՈՂԴ. ես Ամադ կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն….»։

            «Թւին ՈԾԱ. ես Վախտանգ որդի Հասանայ կանգնեցի զխաչս ի տապանի….. (կոտրած է)»։

            «Այս է տապան Գրիգոր վարդապետին, որ է ազգէն Ջա- լալ Դօլին թվ. ՌՃՂԷ.»։

            «Յովսէփ վարդապետ Իսրայէլբէկեան Ջալալեանց թվ. ՌՅԺԲ.»։

            Վանքս ունի մի քանի թաղակապ հին սենեակներ և շրջապարիսպ, որ ունի երեք դուռն––արևելեան, հարաւա-

 –––––––––––––––––––––

                ¹) Այս է գիտնական Յովսէփ վարդապետի գերեզմանն, որ շատ տա- րիներ վարժապետութիւն արած է Արցախիս վանքերումն։

 

/Էջ 180/

 

յին և արևմտեան կողմերից։ Վանքս ունէր ընդարձակ հո- ղեր, կալուածներ և անտառներ, ինչպէս տեսանք արձանա- գրութիւններից, որք այն աստիճան յափշտակուած են, մին- չև անգամ մնացած է միայն 9000 արտավար հող ու ան- տառ, վասն որոյ բարոյապէս և նիւթապէս քայքայուում է աննման վանքս. հետզհետէ թափուում են քարերն և ոչնչա- նում, կաթում է շարունակ, զի խախտուած է տանեաց սա- լարկն, քանդուած է պարիսպն տեղ տեղ և չունի օրինաւոր դռներ. գողացուած են այնքան ընտիր ձեռագրերն, խոնա- ւութեան և անխնամութեան կերակուր եղած են մնացեալ ձեռագրերն, որպէս տեսանք. ամիսներով ժամ չէ ասուում վանքումս, քանզի ո՛չ կարդացող կայ, ո՛չ դպրոց, ո՛չ միաբան և ո՛չ գոնէ փոխասաց։ Մի վանահայր վարդապետ կայ այս- տեղ, որ ունի  մի ծառայ։

 

ՊԱՌԱՒԱՁՈՐԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆ.

 

            Այս տեղն, որ կոչուում է և Քեարխանի հարթ, գտնու- ում է վանքիցս վերև Խաչեն գետակի ձախ կողմի բարձրու- թեան վերայ։ Այստեղ կայ մեծ գիւղատեղի, հանգստարան և երկու փոքր եկեղեցիներ, որք շինուած են պատկից։ Տա- կաւին կանգուն են եկեղեցիներս, բայց փլած է գաւիթն, որ շինուած է եղել տաճարներիս արևմտեան կողմին պատկից. դեռ մնում են չորս պատերն։

Հարաւային եկեղեցու որմի վերայ

            «ՈԼ» թուին և իշխանութեան Սմպատա ես Բարսեղ երէց ու Սարգիս և այլ եղբայրքս և Սանասի իրիցո որդիք մեր ժո- ղովրդովս շինեցաք զեկեղեցիս և բերաք զջուրս, որք երկրպա- գէք զտեղիս, յաղաւթս յիշեցէք և Աստուած զձեզ յիշեսցէ»։ Գաւթում հիւսիսային որմի մէջ հաստատուած մի խաչար- ձանի վերայ.

            «Թիւն ՈԼԲ.»։ Սորա մօտ մի այլ խաչարձանի վերայ.

            «Թիւն ՈՀԷ. ես Սարգիս կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ յիշատակ Բ. ժամի ի տարւոջն…»։