Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 331/

 

և սակաւ արդիւնաւէտ. տեղական բերքերն նոյն (կայ և այգի). անվնաս օդն, կլիման, պատուական ջուրն, նեղ հորեզօնն, խեղդուած տեսարանն. 80 տարի երկար կեանք, սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, ծածքն փայտաշէն, բեմն և ժողովրդահայեաց երեսներն խաչազարդ, որք բերուած են հին հանգատարանից, մի քանիսին վերայ կայ արձանա- գրութիւն.

            «Սուրբ խաչս է Վանէսին և Հռիասմոնոյ և Գոհարին և ՛ի վեր Քրիստոս Աստուած, վաշ վաշ… Վարդան կազմող (խաչիս) ՌԿԷ.»:

            «Սուրբ խաչս բարեխաւս Փարուն»:

            «    ,,         ,,                 ,,          Մխիթար… Քիրամ կազմող թվ. ՌՀԹ.»:

            Եկեղեցուս հիւսիսային կողմում կայ մի առանձին փոքր խորան (բացի փոքր խորանից) որ ուխտատեղի է. ոչ ոք չգիտէ գիւղացիներից թէ ի՞նչ ուխտատեղի է: Քահանան գալիս է Բերդից:

            Ծուխ 95, ար. 663, իգ. 502.

Գիւղիս անդերում կան հետևեալ աւերակներն.

            1) ԽԱՉԱՂԲԻՒՐ գիւղիս հիւսիսային կողմում, որի մօտ կան խաչարձաններ:

            2) ՔԱՐՈՒԿԻՐ ՄԱՏՈՒՌ Դռընկեանայ բերդի հարաւային ստորոտում, որ ուխտատեղի եղած է կանխաւ (գիւղիս արևել- եան կողմում):

            3) ՍՈՒՐԲ ԿԻՒՐԱԿԻ մատուռ (գիւղիս հարաւային հան- դէպ Կածարէթի լանջի վերայ) որի մէջ կայ քարեայ խաչար- ձան՝ մնացեալ ի հնուց՝ և որ ուխտատեղի է:

            4) ՍՈՒՐԲ ԳԷՈՐԳ ՄԱՏՈՒՌ (Կածարէթի մօտ հարթակի վերայ հին հանգստարանում, գիւղիս հարաւային հանդէպ), որի ծածքն փայտաշէն է և ունի խորանումն մի խաչարձան:

            5) ՉԻՆՉԻՆ. Գեղեցիկ ցանքսերով զարդարուած բարձր սարահարթ (գիւղիս արևմտեան կողմում), ուր կայ գիւղա- տեղի, հանգստարան և եկեղեցի, որի ծածքն փայտաշէն է:

 

/Էջ 332/

 

            6) ՂՈԶԱՆԱՅ ՇԻՆԱՏԵՂ. Չինչինի արևմտահիւսիս կող- մում, ուր կայ հանգստարան և մի աւերակ եկեղեցի, որից մնացած է միայն սեղանի կլորակ թաղն:

            7) ԿԱՊՏԱՎԱՆՔ. որ գտնուում է Ղոզանայ շինատեղի արևմտեան կողմում մի անտառապատ սարահարթի վերայ, որի հիւսիսային խորանդունդ ձորով հոսում է Հախում վտակն: Վանքս շինուած է կապտագոյն¹) մեծ մեծ և անտաշ քարերով: Վանքս կառուցեալ է չորս կամարների վերայ, որոց ոտքերն զետեղուած են պատերում: Մենաս- տանս ունի խաչաձև շինուածք, մի աւագ խորան, չորս փոքր խորաններ, երկու դուռն հարաւային և արևմտեան կողմերից, մի գեղեցկաձև կաթուղիկէ, 11 մետր 50 սանթիմ երկարութիւն, 9 մետր լայնութիւն և երկու խորհրդանոց: Արեւմտեան դրան վերայ.

            «Ա. աւր պասխային նոր կիւրակին ես Հանէս արդեամբ կառուցի եկեղեցիս հոգոյ իմոյ…. թվ. Ո.»: Հարաւային դրան վերայ.

            «Անուամբ Աստուծոյ ես Աջիշէր որդի Գորգորոյ ըմբերիս միաբանեցայ այս եկեղեցիս. բնակիչք եկեղեցուս գրեցին Բ. պատարագ յայտնութեան ճրագալուցին ինձ, միւսն ամուսնոյն իմոյ, կատարողք աւրհնեալ եղիցին»: Սորա մօտ. «ՈՁԳ. ես Աբլհասնն միաբանեցայ այս եկեղեցիս և հայրս և միաբանքս գրեցին մին աւր պատարագ սուրբ խաչին….»:

            Մենաստանս ունեցած է մի քանի խուցեր և շրջապա- րիսպ. բայց այժմ տեղ տեղ թափուած են կաթուղիկէի և տանեաց սալկախներն, միջից ջարդուած է սեղան քարն, քայքայուած են Խաչաձևի հարաւային և արևմտեան վեր- նամասերն, շրջապարսպի և խուցերի ամենամեծ բաժիններն: Բայց կան ամփոփեալ միաբաններ վանքիս մօտերքում:

            Մենաստանս իւր հարաւային կողմում ունի մի նշա- նաւոր աղբիւր, որի ջուրն՝ իւր հազուագիւտ ազնուութեամբ,

–––––––––––––––––––––

                ¹) Դուցէ այս յատկութիւնից ստացած լինի ԿԱՊՏԱՎԱՆՔ անունը կամ ԿԱՊՏԵԼ բայից կապտուած:

 

/Էջ 333/

 

ասես՝ թէ անմահական է:

            Թ. ԹԱԹԼՈՒ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Տաւուշ գիւղի հիւսի- սային կողմում Հասան վտակի աջ ափում. բնակիչք բնիկ (նախ բնակած են եղել Պառաքար կոչուած տեղում, որ գտնուում է միևնոյն անդում, ապա փոխուած են այստեղ) հողն արքունի, սակաւ և նուազ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն, օդն և կլիման ծանր ամրան և տենդաբեր. երկար կեանք 70 տարի, եկեղեցին սուրբ Յովհաննէս, ծածքն փայտաշէն. քահանայ մի:

            Ծուխ 96, ար. 519, իգ. 415.

            Ժ. ՀԱԽՈՒՄ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Թաթլուից վերև նոյն վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ. բնակիչք հաւաքուած են զանազան տեղերից. հողն արքունի և միջակ արդիւնա- բեր. ջրարբի են վտակահովիտներն. տեղական բերքերն նոյն. համարեա թէ նոյն են օդն և կլիման, ջուրն պատուական, երկար կեանք 75 տ. եկեղեցին Սուրբ Նշան. ծածքն փայ- տաշէն, քահանայ մի:

            Ծուխ 82, ար. 448, իգ. 379.

 

Տաճարումն կան հետեւեալ աւետարաններն.

 

            Ա. Աւետարան մագաղաթեայ, փոքրադիր, անյայտ գրողի անունն, ժամանակն և տեղն:

            Բ. Աւետարան թղթեայ, մեծադիր. Յիշատակարանից. «Գրեցաւ սուրբ աւետարանս և ի դառն և ի նեղ ժամանակիս ի լաւ, ընտիր աւրինակէ ի յերկիրս վերին Զական ՛ի գիւղս՝ որ կոչի Շաքար բէկ ձեռամբ մեղաւք զառածեալ Յովհաննէս իրիցու, որ եմ ի յերկրէն Գանջայոյ ՛ի գեղէն Շատախոյ, որդի մահտեսի Դաւիթ քահանայի ՛իհայրապետութեան սուրբ Ա- թոռոյն Էջմիածնայ տեառն տէր Մովսէսին, որ կրկին լու- սաւորեաց զՀայաստան աշխարհս և յայսմ ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս, հայրապետութիւն Աղուանից տէր Յովհաննիսին, որ մատնեցաւ ի ձեռն պարսիկ ազգին, տարան ի դուռն Շահին, վերջն Աստուած գիտէ և եպիսկոպոսութեան պարոն

 

/Էջ 334/

 

տէր Բարսեղին ի թուականիս հայոց ՌՁԲ. ի ժամանակս Շահ Աբասին….»: Յետոյ գրուած է կարմիր թանաքով. «Աոտուածաշունչ աւետարանս վախմ ՛ի արէ ՛ի դուռն սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, որ է հարանց անապատ Ղարամու- րատու… առաջնորդ սուրբ ուխտիս Յովհաննէս եպիսկոպոս հարանց անապատիս Ղարամուրադու թիւին ռճիգ.-ին գրեցաւ ձեռամբ անարժան Եղիա աբեղային…»: Հուսկ յետոյ շարայարուած է. «Ողորմութեամբն Աստուծոյ նորոգեցաւ սուրբ աւետարանս ՛ի դուռն Եղնասարա անապատն… Պետ- րոս սարկաւագին ՌՋՂ. ապրիլ ա. »:

            Գ. Աւետարան թղթեայ, միջակ դիրքով, որ ունի չորս աւետարանչաց պատկերներ, բայց չունի ո՛չ յիշատակարան և ո՛չ թուական:

            Դ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր. Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ սայ յամի թուաբերութեանս Հայոց ՋԾԴ։ ի վանս Գլակայ ի դուռն սուրբ Կարապետի ծեռամբ.. Մար- տիրոսի, որ մականուն աբեղայի, ի հայրապետութեան տէր Սարգսի Հայոց Կաթուղիկոսի …»:

            Ե. Աւետարան թղթեայ, պատկերազատ. (խիստ անճա- շակ և անարուեստ). «Արդ գրեցաւ աւետարանս յընտիր աւ- րինակէ ի թուիս Հայոց ՌԼԵ. ի գեաւղն՝ որ կոչի Դվնիկ ի դուռն սուրբ Սարգսին ծեռամբ Ներսէս գրչի» (գրուած է Ղուկասի վերջում): Տաճարումս ամփոփուած է Գրիգոր ե- պիսկոպոս Մանուչարեանի մարմինն:

            Պառաւաքար. Այս անուն ուխտատեղի կայ Հախումի հիւսիսային հանդէպ համանուն վտակի ձախ կողմում, մի բերդաձև սարի գլխին: Չորս քարով պատուած է ուխտատե- ղուս շուրջն, որի մէջ կայ չորս խաչաքար տապանաքարով գերեզման. և այլ համանման գերեզմաններ:

 

ՇԽՄՈՒՐԱՏԱՅ ՎԱՆՔ

 

            Հիմնուած է Հախում գիւղից բաւական վերև, Հասան վտակի ձախ ափին, մի բարձր և ցից ժայռի ներքև, ճանա-

 

/Էջ 335/

 

պարհի տակ: Վանքս կառուցեալ է խաչաձև, տաշուած մոխ- րագոյն չիչ քարով. ունի մի աւագ և չորս միմիանց վերայ շինուած փոքր խորան, երկու դուռն արևմտեան և հարա- ւային կողմերից, երկու խորհրդարան, մի գեղեցիկ կաթու- ղիկէ. 9 միտր երկարութիւն, 7 միտր 40 սանթիմ լայնու- թիւն: Հարաւային դրան վերայ եղած է գաւիթ, որ փլած է այժմ: Գաւթիս արևելեան կողմում կայ խորան, որի ճակա- տակալ քարին վերայ.

            «Յամի Կ երորդի, ե, երորդի նորո շրջակայիս¹) ես տէր Գրիգոր շինեցի խորանիկս Աստուածաբնակ հրամանաւ Սա- դորնո մեծի իշխանի վասն յիշատակի ննջեցելոց իւրոց և յա- ւետենականութիւն անձին իւրոյ, որք սպասաւորէք ի սմա, զիս զտէր Գրիգոր և զծնողս իմ յաղաւթս յիշեսջիք ընդ նմին և այլ զազգատոհմն».

Տաճարիս հիւսիսային փոքր խորանի ճակատին.

            «Յանուն Աստուծոյ ես Դանիէլ և Այլարայ միաբանեցաք վանքս և տուաք յայտնութեամբ Ժամհերայ տղին……»: Ուշա- գրաւ է այն երևելի խաչարձանն, որ կանգուն է տաճարիս հարաւ-արևմտեան կամարակալ ոտի ճակատին. այո՝, ասում եմ որ իւր գեղարուեստի նրբաքանդակ ճարտարութեամբ զարմացնում է այցելուները: Վանքիս բուն արձանագրու- թիւնն կայ արևմտեան դռնագլուխ քարի ճակատին, որը անկարելի եղաւ կարդալ:

            Վանքս ունի և երկրորդ գաւիթ իւր արևմտեան կող- մում, որի վերնամասն-թաղն-շինուած է սրբատաշ չիչ քա- րով՝ երկու սիւների վերայ և որի երկարութիւնն հիւսիսից հարաւ 10 մետր, արևմտից արևելք 9 մետր 40 սանթիմ է: Այժմ խոնարհուած է գաւթիս գլուխն, որ իւր մէջ ամփո- փուած ունի շատ ննջեցեալներ, բայց անարձանագիր են

–––––––––––––––––––––

                ¹) Փառիսոսցի Յովհաննէս-սարկաւագ վարդապետն շինած էր մի նոր տումար փրկչական 1116 թուին, որ կոչում է նոր թուական: Երբ սարկա- ւագադիր 1 թուականս հաւասար է փրկչ. 1116-ին և Հայոց ՇԿԵ.-ին: Ուրե- մն 65 (կե.) «ՆՈՐՈՅ ՇՐՋԱԿԱՅԻՍ» հաւասար է փրկչ. 1181-ին, որ է վանքիս հիմնարկութեան թուականն:

 

/Էջ 336/

 

տապանաքարերն: Տաճարս ունեցած է շրջապարիսպ և միա- բանից խուցեր, սակայն քանդուած են այժմ: Վանքիս տա- նեաց վերայ բուսած են ծառեր: Վանքիս արևելեան կող- մում, ոչ այնքան հեռի, կայ գիւղատեղի և հանգստարան Շխմուրատ անուն:

            ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ԱՒԵՐԱԿՆԵՐ. վանքիցս բաւական վերև վտակաձորիս ձախ կողմում կայ Քարագեղ, Աղ-սու եւ Խաչ- բուլաղ անուն գիւղատեղի, հանգստարան և կիսաւեր ու աւերակ եկեղեցիներ:

            ՉԻՆԱՐԻ կոչւած տեղում, որ կայ Հախումեցւոց գո- մերի մօտ, կայ գիւղատեղի և սուրբ Գէորգ անուն մի մա- տուռ, որի մէջ կան խաչարձաններ և որի ծածքն փայտա- շէն է:

 

ՎԱՐԱԳԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ (58)

 

            Հասան վտակի ձախ կողմում մի տեսարանաւոր սարա- հարթի վերայ հիմնարկուած է հրաշալի վանքս, որ շրջա- պատուած է թանձր անտառով: Շինուած է յար և նման Գանձասարի ձևով, բայց երկնագոյն սրբատաշ քարով, որ ունի մի աւագ և ութ փոքր խորան (չորսն արևմտեան կողմում) մի գեղեցկաձև կաթուղիկէ, երկու դուռն հարաւային և արևմտեան կողմերից. 15 մետր 60 սանթիմ երկարութիւն 10 մետր 70 սանթիմ լայնութիւն: Հարաւային դրան ճա- կատակալ քարի վերայ. «Շինեցաւ եկեղեցիս ձեռամբ Յով- հաննէս վարդապետի հրամանաւ և իշխանութեամբ իշխանաց իշխանի Վասակայ որդւոյ… պոռնկի բարսաւ (?) և սահնա- կեցար չարաչար» (թերիմաստ է բանս):

Տաճարիս հիւսիսային որմի վերայ ներքուստ.

            «՛ի թվ. ՈՁ. (1231) ընդ այլ աշխարհս հոլովս հարաւ գաւազան և ցասումն Աստուծոյ գաւառն Խլաթա ի ձեռն Խորազմին և Թամթարին, ընդո րս և մեծահռչակ սուրբ ուխտս Վարագային շինեցեալ վասն մեղաց մերոց յայսմ ամի. ես Ղուկաս հայր Վարագայ առեալ զտիեզերահամբաւ սուրբ

 

/Էջ 337/

 

նշանն զշնորհեալն յԱստուծոյ ՛ի փառս մարդկան ՛ի ձեռն Պատրոնիկեայ և սուրբ Հռիփսիմեանց և Թոդկաւս վեց ամ շրջեցայ թափառեալ ի տեղւոյ ի տեղ. ապա ի կամսն Աստու- ծոյ ամենատես խնամոց տեառն հասի ՛ի նոր բերդն առ Քրիստոսասէր իշխանն Վասակ յաստուածաբնակ անապատ կոչեցեալ վանքս և ազդումն հնչեալ առիս հաճոյանալ սուրբ Նշանիս ՛ի տեղւոջս. նկարեցի և զգեղաղէշ եկեղեցիս արժանի հանգստեան սորա և մեծարեալ ՛ի քրիստոնէիցս՝ առի զվան- քս և ետու զխաչս եկեղեցիս այս միջնորդութեամբ և վկայ- ութեամբ տեառն Յովհաննու շինողի եկեղեցոյս՝ առաջի հրեշ- տակաց և մարդկան և հաստատեցաւ ինձ ՛ի տաւնի սրբոց առաքելոցն Պետրոսի և Պողոսի, Յակովբայ և Յովհաննու յամենայն եկեղեցիս պատարագ: Արդ եթէ ոք հանել ջանայ աստի, կապանս և անէծս ժառանգեսցէ ՛ի հոգի և ՛ի մարմին անբժշկելի ՛ի սուրբ Նշանէս և յամենայն սրբոց Աստուծոյ: Որչափ այս եկեղեցիս շէն է, մի՝ ոք իշխեսցէ ի զխաչս ¹) հա- նել և զիմ յիշատակս խափանել, ապա թէ ոչ, նախ զինքն ջնջեսցէ ի կենաց գրոցն և ՛ի յիշմանէ Աստուծոյ. ասասցեն հրեշտակք և մարդիկ, եղեցի՝ եղեցի՝»: Արեւմտեան դրան ճակատակալն վերայ.

            «՛Ի թվին ՈՁԶ. (1237) ես վասակ որդի Դաւթի, որ- դւոյ Վասակայ, ՛ի տանէ Բագրատունի ի տոհմէ Դաւթայ մարգարէին ՛ի փառս Աստուծոյ կառուցի զեկեղեցիս, զոր շի- նեցի ի ձեռն Յովհաննու և ընծայեցի զԾաղկագուզի իւր կոպարովն ՛ի վանս ի Քրիստոս և հաւանութեամբ եղբարցս հաստատեցաւ ինձ պատարագ յայտնութիւն և զատիկն յիմ շինեալ մեծ եկեղեցիս, որպէս իմ հաւրն յիւր շինեալ փոքր եկեղեցին գրեցաւ և կնքեցաւ, անուամբ Աստուծոյ յաւուր՝ յորում Վարազայ հայրն Ղուկաս զսուրբ Նշանն եդ յեկեղե- ցիս: Արդ թէ ոք զմեր տուեալ գիւղերս ՛ի մեր եկեղեցոյս հանել ջանայ և զմեր յիշատակն խափանել, թէ քրիստոնեայ է՝

–––––––––––––––––––––

                ¹) Վանքումս չէ կենաց փայտի մասն, զի այժմ անմարդաբնակ է մենաստանս:

 

/Էջ 338/

 

ի Քրիատոսէ և յիւր ընտրելոցն է նզոված, և թէ յայլազգեաց՝ յԱստուծոյ և ՛ի դենէ և յառաջնորդաց իրեանց և մեր մեղացն պարտական է յաւուրն դատաստանի և ասասցէն ամէն, եղիցի, եղիցի»:

            Վանքս ունեցած է և հրաշալի գաւիթ, որի գլուխն փլած է այժմ և որի երկարութիւնն է 14 մետր 50 սանթիմ և լայնութիւնն 13 մետր 20 սանթիմ. և ունի սոյն ար- ձանագրութիւնը. «Թվ. ՉԺ. կամաւ Աստուծոյ ես Հայրուտս վայելեալ զձիավարժ իշխանութեան և հասեալ յայս տեղի՝ զարհուրեցայ ՛ի սպառնալեաց և դիմեցի յեղբարանոց անա- պատիս առ ոտս տեր Յովհաննէս շինողի սուրբ ուխտիս և ստացայ զտնակս սակս յիշատակ ինձ և իմոցն….»:

            Մենաստանիս հարաւային կողմին կից է մի այլ վանք իւր գաւթով միասին: Այս է Վասակի հայր Բագրատունի Դաւիթ իշխանի շինել տուածն, ինչպէս իւր արձանագրու- թեանց մէջ յիշեց արդէն Վասակ իշխանն: Այժմ խոնարհած է և գաւթիս գլուխն:

            Իսկ իւր հիւսիսային կողմին կից՝ մեծ վանքս ունի մի առանձին խորան, որ քայքայուելու վերայ է: Ունեցած են վանքերս և շրջապարիսպ, և միաբանից խուցեր, որք բոլո- րովին քանդուած են այժմ: Վանքերիս վերայ գործ դրուած են տորոնագոյն, երկնագոյն եւ կանաչագոյն քարեր, որոց հանքերն գտնուում են վանքիս հարաւ արևմտեան կողմում ոչ այքան հեռի:

            Երևում է թէ վանքս բերուած է խողովակներով այն ջուրն, որ հոսում է հարաւային ձորով. այժմ յայտնի է ջրաւազանն և ուրեք ուրեք աւերուած խողովակներն. ջուրն ընդհատուած է և վանքս անմարդաբնակ:

            Կայ այլ ևս երկու մատուռ մին վանքի հարաւային և միւսն հիւսիսային կողմում: Այս կողմումն է և միաբանից հանգստարանն:

 

/Էջ 339/

 

            ԺԱ. ԱՇՈՒՂԻ կամ ԼԱԼԻ գեղ. Հիմնուած է Աղստև գե- տակի աջ կողմում. Վարագեան լեռնաբազկի հիւսիսահայեաց լանջի մի սեռի վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են Խաչեն և Ջրաբերդ գաւառներից. հողն արքունի և կիսով չափ ջրարբի, տեղական բերքերն նոյն, պատուական տեսարանն, բարեխառն օդն և կլիման, և բարեհամ ջուրն, երկար կեանք 85 տարի. եկեղեցին նոր սկսեալ. քահանան գալիս է Ուզուն-Թալայից:

            Ծուխ 30, ար. 140, իգ. 113:

            Ա. ԴԻՏԱՐԱՆ կամ ԴԻՏԻՒԱՆ. Հիմնոած է Ղազախ քաղաքից վերև, նոյն գետակի և արքունի ճանապարհի աջ կողմում մի բլրակի վերայ, որ ունի բոլորշի ձև, և քարու- կիր շինութիւն, որի գոյութիւնն շատ հին չէ:

            Բ. ԴԻՏԱՐԱՆ շինուած է թրծեալ աղիւսով և կրացե- խով եռայարկ, նոյնպէս բոլորշի, որ կայ Ուզուն-Թալա կայարանի հանդէպ գետակի աջ կողմի ափի վերայ: Շատ հին չէ և այս, որ ունի վերնայարկում հրացան արձակելու ծակեր և որն ճեղքուած է վերից վար:

            ԺԲ. ՈՒԶՈՒՆ-ԹԱԼԱ գիւղ. Հիմնուած է Վարագեան լեռնաբազկի հիւսիսահայեաց լանջերի և սեռերի վերայ. բնակիչք կիսով չափ բնիկ և կիսով չափ տեղափոխուած Խաչեն և Ջրաբերդ գաւառներից, հողն արքունի, արդիւ- նաւոր և կիսով չափ ջրարբի, տեղական բերքերն նոյն (ունի այգի և պարտէզ). օդն, կլիման և ջուրն սննդարար, երկար կեանք 90 տարի. եկեղեցի երկու, արևելեանն՝ Ամենափրկիչ. քարուկիր, կառուցեալ չորս բոլորշի սիւների վերայ, որ ու- նի 17 մետր երկարութիւն 11 մետր լայնութիւն. մի քա. հանայ: Իսկ արևմտեանն՝ Ս. Աստուածածին, նոյնպէս կամա- րակապ չորս սիւների վերայ, որ ունի 15 մետր 15 սանթիմ երկարութիւն, 9 մետր 15 սանթիմ լայնութիւն և մի քա- հանայ: Երկու թաղերում միասին քահանայ 2.

            Ծուխ 133, ար. 650, իգ. 500.

 

/Էջ 340/

 

            Միդասեան ծխական ուսումնարան. աշակերտք 50, տարեկան ռոճիկ վարժապետին 300 րուբլի:

 

ՍՐՎԵՂ ՎԱՆՔ (¹)

 

            Հիմնուած է Համզա սարից դէպի Ուզուն-Թալա խո- նարհուած լեռնաբազկին հարթակին վերայ, որ անտառապատ է և ուշագրաւ: Մենաստանս շինուած է թրծեալ աղիւսով և կրացեխով բացի հիմունքներից, որք քարաշէն են: Վան- քս ունի չորս փոքր և մի աւագ խորան, երկու լուսամու- տով մի վեղարաձև կաթուղիկէ, երկու դուռն հիւսիսային և արևմտեան կողմերից, բարձրագոյն շինուածք, 15 մետր 60 սանթիմ երկարոթիւն, 10 մետր 22 սանթիմ լայ- նութիւն: Վէմ քարի վերայ.

            «Կանգնեցաւ սուրբ Նշանս ՛ի բարեխաւսութիւն Ո. ամի»: Հիւսիսային որմի վերայ աւազանից արևմուտք. «Թիւ ՈԱ. ես Արտաւազ և Սարգիս շինեցաք զեկեղեցիս ձեռամբ Յով- հաննիսի..»: Վանուցս արևելեան-հիւսիային կողմում ար- տաքուստ. «ՈԾ. թուին ես Անանիաս որդի սուրբ ուխտիս բարեխաւսութեամբ աւրն աղաւթ… երկրպագէք»:

            Վանքս նորոգուած է զանազան ժամանակներում. զոր- օրինակ երևում է շինութեան նշաններից և ծեփի հետ- քերից: Արեւմտեան դրան վերայ.

            «Ես Ասդոհի տղայ Մխիթարս սուրբ Սրվեղի Բ. դուռս շինեցի (նորոգեցի), ով կարտայ, ողորմի ասի թվ. ՌՃԽԱ.»:

            Բոլորովին աւերակ են մենաստանիս խուցերն և շրջա- պարիսպն և Ձիթահանքն և բուսած են վանքի տանեաց վերայ մի քանի հացի և բռշնի ծառեր և վնասուած են հիւսիային կողմի ձեղունն և արևմտեան հիւսիային ան- կիւնն:

            Մենաստանիս հիւսիային կողմում, պարսպի ներսում կայ սուրբ Աստուածածին անուն մի եկեղեցի, որի ծածքն

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բացատրում են երկու տեսակ իմաստով. Ա. վեղարի նման սրա- ծայր կաթուղիկէ ունեցող վանք: Բ. Սարու հող–շիկահող–վանքատեղ:

 

/Էջ 341/

 

փայտաշէն է և ուխատեղի:

            Խեցեղէն խողովակներով վանքս բերուած է վաղուց ԿԵՈՒՌ (Յորդ) աղբիւրն, այժմ չէ հոսում ջուրն, բայց կայ ջրաւազանն և խողովակների հետքերն:

            Վանքիս շրջապատում կան երեք Գիւղատեղիներ և հանգստարաներ, որք ծածկուած են թանձրախիտ անտառ- ներով:

            Վանքիս հիւսիային կողմում, ճանապարհի վերայ կան կարմիր, կանաչ և դեղին գոյնով հեղեր, որովք գիւղացիք ներկում են կարմիր, կանաչ և դեղին գունով թելեր:

            Սուրբ Նշան մատուռ, որ գտնուում է Ուզուն-թալա և աշուղի գիւղերի միջև: Քարուկիր է, հնաշէն և անարձա- նագիր, որի մօտ կայ գիւղատեղի, հանգստարան և գեղե- ցիկ ծառեր:

            ԺԳ.Ռեւազլուշէն. հիմնուած է Ուզուն-թալայի արև- մտեան կողմում նոյն սարի (Համզայի) հիւսիային ստորո- տում, նոյն գետակի աջ ափի բարձրութեան վերայ. բնակ- չաց կէս մասն բնիկ, միւս կէսն փոխադրուած Սռի գիւղից. հողն արքունի և միջակ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն. եկեղեցին սուրբ Գրիգոր, ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի:

            Ծուխ 22, ար.107, իգ. 98.

            Ռևազլու և Խաչթառակ գիւղերի միջև կայ մի ընդար- ձակ Գիւղատեղի, երկու հանգստարան զարդարուած խա- չարձաններով, ձիթահանքի քարեր և խաղողի որթեր:

            ԺԴ. խաչթառակ գիւղ (Սարհատլու). շինուած է նոյն սարի ստորոտում, բնակչաց մի մասն բնիկ և միւսն տեղա- փոխուած Ջրաբերդի և Կիւլստանի գիւղերից, հողն արքունի և սակաւ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն, օդն և կլիման նոյն, երկար կեանք 85––90 տարի, եկեղեցին սուրբ Աստուա- ծածին, ծածքն փայտաշէն. քահանան գալիս է Հաչա-ջուր գիւղից:

            Ծուխ 60, ար. 410, իգ. 342.

23

 

/Էջ 342/

 

            Ղամիշ-կեօլում, որ կայ գիւղիս արևմտեան կողմում, կան գիւղատեղի և հանգստարան և եկեղեցի, որից մնացած է այժմ խորանի գլխի թաղն:

 

ՄՈՐՈՅ ՁՈՐՈՅ կամ ԾՌՎԶԻ ՎԱՆՔ

 

            Հիմնուած է գիւղիս, գրեթէ հարաւային կողմում, Ծռ- վիզ կոչումած գոմերի մօտ, ձորի աջ կողմում: Կառուցեալ է խաչաձև սրբատաշ չիչ քարով: Վանքիս երկարութիւնն է 7 մետր 20 սանթիմ, լայնութիւնն նոյնչափ: Այժմ քան- դուած են արևմտեան կողմի կամարն, արևելեան կամարի կէսն և կաթուղիկէի սալկախն: Խորանի հիւսիային կողմում:

            «Թ. ՈԿԶ. ես Մխիթար և ամուսին եմ միաբանեցաք եկեղեցւոյս և ետուն մեզ ժամ Աստուածածնին բ. մին ինձ, Ա. (միւսն) Հարկևորին, ով խափանէ, մեր մեղաց պարտական է, դրած աղին արծաթագին»:

            «Յանուն Աստուծոյ ես Սասնայս միաբանեցայ իմ որդաւ- քս Մորոյ-ձորոյ Աստուածածնիս և հայրս Գրիգոր և այլ մի- աբանքս ետուն ինձ տարին Բ. ժամ զՎարդավառին շաբաթ աւրն և զկիւրակէն Ա. աւրն ինձ, Ա. Շուշանկան…»:

            Հիւսիային կողմում. «Անուամբ ամենակալին Աստուծայ ես Գեաւրկի (Գեօրկի) Թագաւորաց¹) թագաւոր ետու զՄորոյ Ձորոյ վասն հայր Յովհաննէս և արարի ազատ յամենայն հար- կէ. ամիր Քրտին հոգացողութիւն (թեամբ) որ ինձ աղաւթս անեն. որ մեր հրամանացս հակառակ լինի, Աստուծոյ հրա- մանին է հակառակ, հաստատ է գիրս անուամբ Աստուծոյ»:

            Կաթուղիկէի արևմտեան կողմի վերայ արտաքուստ. «Ես հայր Գրիգոր… վանքս շինեցի Աստուածածին…. (ան- ընթեռնելի)»: Արդէն հերկուած են միաբանից խուցերի և շրջապարսպի տեղերն, որոց արևելեան կողմում կայ Գիւ- ղատեղի և հանգստարան:

            ԺԵ. Կարվանսարա գիւղ. (կարաւանի իջևանելու տեղ).

–––––––––––––––––––––

                ¹) Վրաց Գէորգի թագաւորն և Թամար թագուհու հայրն, որ թագա- ւորեց 1156––1184 թուականն փրկչին:

 

/Էջ 343/

 

շինուած է Աղստև գետակի աջ ափի վերայ, Աղտան վտակի աջ ու ձախ կողմերի վերայ. գիւղիս նախկին բնակիչներն գերի տարուած են Պարսկաստան և ցրուած են մնացեալ- ներն: Այժմեան բնակիչք տեղափոխուած են Երևանի Ղըրխ- Բուլաղ, Արզն և Կեամրիս գիւղերիցն (անյայտ է տեղափո- խուելու ստոյգ թուականն), հողն արքունի, մեծ մասամբ անջրդի, նուազ արդիւնաւէտ, բայց այգևէտ. տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 90––100 տարի. եկեղեցին Ամենափրկիչ, ծածքն փայտաշէն, քահանայ երեք:

            Ծուխ 115, ար. 751, իգ. 613.

            Տղայոց միդասեան ուսումնարան, ուր ուսանում են 77 տղայք, թոշակատու 68, ձրիավարժ 9, տարեկան ռոճիկ վարժապետին 310 րուբլի:

 

Եկեղեցումն կան հետեւեալ գրչագրերն.

 

            Ա. Աւետարան մեծադիր, թղթեայ, պատկերազարդ. միջակ գեղեցկութիւն ունին պատկերներն, ծաղիկներն, թռչնագրերն և նկարներն: Փտած և թափուած են յիշա- տակարանի կէսն, միայն մնացած է. «…….. Գրեցաւ Հայկական թուականիս չհա. յանապատս Աղուանաձոր (Վանայ կողմերում) ընդ հովանեաւ սրբուհւոյ մաւրս լուսոյ Աստուածածնիս և Վա- սիլ թագաւորի սուրբ Նշանիս և այլ և այլ հաւաքեալ սրբութ- եանցս ՛ի ղանութեան Բյուստիտին (?) և ի քահանայապե- տութեան տեառն Զաքարիայի ձեռամբ ամենամեղ և անար- հեստ գրչի Յակոբայ մեղապարտ… հանդէպ սրբարար ծով- ուն, ուր մանր ձկունք ելանեն….. ստացող սորա Մոսէս կրաւնաւոր հանդերձ ծնողիւք և եղբայրք կենդանեաւք….»:

            Վերջին յիշատակարանից. «Գրեցաւ ի թուին հայոց ՊԵ. են ՛ի դուռն սուրբ Նախավկային ձեռամբ սրբոյ Էջմիա- ծնի նուիրակ Սիմէոն վարդապետի յառաջնորդութեան սուրբ սքանչելագործայ տեառն Ներսիսի եպիսկոպոսի, վկայութեամբ բազմաց ժողովրդոց…»:

 

/Էջ 344/

 

            Բ. Աւետարան փոքրադիր, թղթեայ, ամբողջապէս գլ- խագրով գրուած, որի սկզբից պակաս են թերթեր, վասն որոյ չունի յիշատակարան: Սակայն նայելով գլխագրերի ձևերին՝ 800 տարուայ գրուած լինելու է աւետարանս:

            Գ. Աւետարան միջակ դիրքով, թղթեայ, որ ունի մի- այն չորս աւետարանչաց անճաշակ պատկերներ. Յիշատա- կարանից. «Եւ ես յետինս ՛ի կրաւնաւորաց… Գրիգոր ե- պիսկոպոս…. գծեցի զսա մեղսամած մատամբ իմով ՛ի Բջ- նի ընդ հովանեաւ երկնանման աթոռոյ սուրբ Աստուածածնիս ՛ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի (Բ-ի) Հայոց վերադի- տողի ՛ի թուաբերութեանս Հայոց ՋԻԷ…. Եւ արդ ես պատրոնս և ամուսին իմ Մէլիքխաթուն ստացաք զսուրբ ա- ւետարանս ՛ի յարդար վաստակոց մերոց և տուաք ընծայ ՛ի դուռն սուրբ Ամենափրկիչ Աշտարակու և սուրբ Մարիամին և սուրբ Կամբրաւորին ի վայելումն մանկանց սոցա»:

«… և ես տէր Գրիգոր եպիսկոպոս աշտարակեցի նստելով եպիսկոպոս իմ ի սուրբ աթոռս ԺԷ. ամ և Զ. ամիս գրեցի զսուրբ աւետարանս…..»:

            Դ. Աւետարան փոքրադիր, թղթեայ, պատկերազարդ, որք նկարուած են ճաշակով, արուեստով և ընտիր գոյնե- րով, ընկած է յիշատակարանի կէսն, վասն որոյ մնում է անյայտ գրողի անունն, տեղն և թուականն: Միայն գրուած է Մատթէոսի վերջում. «Զստացող սուրբ աւետարանիս զբա- րեմիտ և հաւատարիմ տանուտէր Յովհաննէսն և զեղբայրն իւր զՄարտիրոսն, որ ստացաւ զսուրբ աւետարանս….. թվ. ՌՃԻԱ.»:

            Ե. Աւետարան միջակ դիրքով, թղթեայ, պատկերազարդ (անճաշակ են). Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ և աւար- տեցաւ սուրբ աւետարանս ի գաւառս Միջագետաց յԱմիթ մայրաքաղաքի ընդ հովանեաւ Թէոդորոսի զինւորին և ամենա- սրբուհի կուսին Մարիամու Աստուածածնի և սուրբ Կարապե- տին Յովհաննու և Գէորգայ զաւրավարին ի հայրապետու- թեան տեառն Կոստանդնի Վահկեցոյ և ՛ի վերադիտողութեան

 

/Էջ 345/

 

Ամիթ Շահաստանի տեառն Մկրտչի աստուածաբան վարդա- պետի և արքեպիսկոպոսի ամենայն միջագետաց և երիցփո- խանի Կաթուղիկոսի ամենայն Հայաստանեայց և մինչ ի ծայ- րս արևելեան իշխեցողի, և ի թագաւորութեան ամենայն Միջագետացս պարունայց պարոնի, որ կոչի Շահ Աւթման պահաթուր ի թվ. Հայկականս տումարի ՊՅ. երորդի, յորում ամի մերկացաւ սուրն վաղակաւոր յազգերէ իւրմէ և վասն ծո- վացեալ մեղաց սուր պատուհասի Աստուծոյ տարածեցաւ տա- րաժամ մահ ընդ ամենայն երկիր և առաւել ևս բարկութիւնն Աստուծոյ տեղեաց յԱմիթ մայրաքաղաքի և իսպառ կոտորեաց զամենայն առհասարակ առաւել քան զանդրանկածախն Եգիպ- տոսի, որպէս յանապատի զԻսրայէլ և յաւուրս Դաւթի ՀԷ. հազարացն. զի անկաւ ՛ի ժողովրդենէն ԶՌ. (6000) արանց միայն, զորս ՛ի թիւ արկին, թող զանհամարսն և զայն որ արտաքոյ քաղաքին ի Գաւառսն և ՛ի գեաւղսն որ և բազում աւանս անմարդաբնակ արար, մինչ զի չորքոտանիքն յամայի շրջէին և ամենայն հայրենիք կողոպուտ եղեն յարքունեան: Եւ արդ ոչ ոք կարէ ընդ գրով արկանել կամ լեզուաւ ճառել զաղէտս կսկծանաց և զողբս տարակուսանաց և զհառաչանս սրտից և զգործս տարակուսանաց, որ գործեցան ՛ի միջի մերում. զի բարկութիւն Աստուածային էր և սաստիկ էր հրաման…… յամենայն ուրեք ողբ հառաչանաց և յամե- նայն տուն գործս տարակուսանաց լալումն որբոց և աղաղակ այրեաց, կսկիծ ծերոց և մաղկատումն մանկամեռ մարց, յա- մենայն լեզուէ վա՜յ և յամենայն բերանոց ապաշաւանք….. Մայտեսի Ազիզն… որ ստացաւ զսուրբ աւետարանս… և ընծայեաց սուրբ աւետարանս նուիրէք սուրբ Թորոս զաւրա- վարին… և կայցէ սուրբ աւետարանս յիշատակ անջնջելի….. յիշեցէք ՛ի Քրիստոս.. զԳրիգոր գրագիիր, որ գրեաց զսա յընտիր աւրինակէ այլև զԱբրահամ վարդապետ, որ զարդար- եաց զսա ծաղկով»:

            «Նորոգեցաւ սուրբ աւետարանս ՛ի թվ. ՌԽԴ. ի քաղաքն յԱմիթ ՛ի դուռն սուրբ Կիրակոսի, ՛ի յառաջնորդութիւն Ամ-