Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 376/

 

զի զատկի աւրն նոցա արասցեն ժամ, որ խափանէ, նզով առցէ. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ»:

            Այժմ աւերուած են վանուցս շրջապարիսպն և միաբա- նից սենեակներն և խուցերն և տեղ տեղ թափուած վան- քերի սալկախներիցն և որմերից քարեր: Գերեզմաններ կան գաւիթներում, վանքերիս արևմտեան կողմերում և դռների առաջ:

            Հարկ է յայտնել որ Բ. վանքի արևելեան արտաքին որմի վերայ կայ մի երկար արձանագրութիւն, որի մէջ յի- շուած է միայն Մակարայ վանք անունն: Անմարդաբնակ են վանքերս:

            Հին-Պիպիս գիւղ. Այժմ աւերակ գիւղ, սուրբ Աստուա- ծածին անուամբ կանգուն մատուռ և հանգստարան վան- քերիս հարաւային կողմում:

            Քոլամիջի խաչ. Մակարայ վանքից վար, ճանապարհի հարաւային կողմում (և Հաչա-ջրից վերև) գիւղատեղի, հան- գստարան և փոքր եկեղեցի սուրբ Աստուածածին անուն:

            Ը. ՍԵՒ ՔԱՐ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Հաչա-ջրի հիւսիս- արևմտեան կողմում, մի հովտի մէջ. բնակիչք տեղափո- խուած են Կիւլստան և Ջրաբերդ գաւառներից, հողն ար- քունի, ջուրն սակաւ, տեղական բերքերն նոյն, պատուա- կան օդն. կլիման և ջուրն, երկար կեանք 90––95 տարի, եկեղեցին սուրբ Պետրոս, ծածքն փայտաշէն, քահանայ եր- կու: Եկեղեցումս կայ երկու ձեռագիր աւետարան, որք պա- կասաւորք են, և չունին յիշատակարան.

            Ծուխ 175, ար. 1306, իգ. 1116.

            Թ. ՆՈՐԱԳԵՂ. Սռի գեղ կամ Ղլիջ-քեանդ. Հիմնուած է մի սեռի վերայ Սև-քարի հիւսիսային կողմում, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, անջրդի և միջակ արդիւնաբեր, տե- ղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն և կլիման, պակաս ջուրն, երկար կեանք 80––85 տարի, եկեղեցին սուրբ Յով- հաննէս, ծածքն փայտաշէն. քահանայ մի:

            Ծուխ 77, ար. 411, իգ. 342.

 

/Էջ 377/

 

            Ժ. ՄԷԼԻՔ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է մի տեսարանաւոր հարթի վերայ. Սռի գիւղի արևմտա-հիւսիս կողմում. բնա- կիչք բնիկ. հողն արքունի, անջրդի. միջակ արդիւնաւէտ. տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջու- րըն, երկար կեանք 90––100 տարի. եկեղեցին սուրբ Յով- հաննէս. ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի:

            Ծուխ 38, ար. 262, իգ. 175.

            ԺԱ. ՆՈՐ-ՊԻՊԻՍ կամ Ջողազ. Հիմնուած է Ոսկեպար¹) (ըստ տաճկ. Ասկի փարա) վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ. բնակիչք բնիկ, հողն կիսով չափ արքունի, տեղական բերքերն նոյն. անախորժ ամրան օդն, կլիման և ջուրն, և տենդաբեր, երկար կեանք 50 տարի, եկեղեցին սուրբ Գէ- որգ. ծածքն փայտաշէն. քահանան գալիս է Մէլիք գիւղից:

            Ծուխ 35, ար. 177, իգ. 174.

            ԺԲ. ՆՈՐ-ԿՈՒՆԷՆ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Նոր-Պիպիսի արևմտեան կողմում այն սեռի վերայ, որ ընկած է Ոսկե- պար վտակի և Կունէն առուակի մէջ. բնակիչք գաղթած Երևանի Նորք և Կողթ կամ Շամշատին գաւառի Կռզեն գիւղերից. հողն կիսով չափ արքունի. տեղական բերքերն նոյն, օդն կլման և ջուրն ոչ այնքան գովելի՛, երկար կեանք 60––70 տարի, եկեղեցին սուրբ Երրորդութիւն, քահանան գալիս է Ոսկեպար գիւղից:

            Ծուխ 34, ար. 185, իգ. 156.

            Սուրբ Աստուածածին մատուռ. Գիւղիցս վերև Կունէն²) առուակի աջ ափի բարձրութեան վերայ. շինուած անտաշ քարով մի կամարի վերայ: Դրան գլխի քարին վերայ. «Թվին ՌՃԽԴ. ես Մէլիք-Շահնազարս… ամուսին Խանզատէն շինե- ցինք սուրբ Աստուածածին ձեռամբ Յակոբին»: Մեծ հան- գստարան շրջապատած է մատրանս շուրջն:

            Հին Կունէն աւերակ, որ կայ մատրանս հիւսիս-արևմտ- եան հանդէպ առուի ձախ ափին:

–––––––––––––––––––––

                ¹) Վտակիս ջուրն միանում է Աղստևին Ղազախ քաղաքի հանդէպ: Գիւղիս մօտ կայ մի ուխտատեղի Պիպիս կամ Ջողազ անուն. ուխտի օրն է զատիկ օրերն:

                ²) Խառնուում է Ոսկեպարին:

 

/Էջ 378/

 

ԱՌԱՔԵԼՈՑ ՎԱՆՔ 1)

 

            Հին-Կունէնից փոքր ինչ վերև, նոյն առուակի ձախ կողմում մի լեռնաբազկի վերայ: Հիմնուած է չորս կամար- ների վերայ, որ ունի մի աւագ խորան (առանց փոքր խո- րանի), չորս լուսամուտ, երկու խորհրդարան, մի կաթու- ղիկէ, մի դուռն արևմտեան կողմից, 10 մետր 25 սանթիմ երկարութիւն, 7 մետր 45 սանթիմ լայնութիւն: Որմերի ներսի երեսներն շինուած են անտաշ, իսկ դրսի երեսներն՝ սրբատաշ քարով: Մենաստանս ունի և գաւիթ, որ կից է իւր արևմտեան կողմին, կառուցեալ ութ կիսասիւների վե- րայ, երկարութիւն (հիւսիսից հարաւ) 10 մետր 40 սանթիմ, լայնութիւն 9 մետր 50 սանթիմ: Գաւթիս դրնագլուխ քա- րի վերայ. «Ի թվին ՈՂԴ. կամաւ բարերարին Աստուծոյ և ողորմութեամբ՝ Աթաբագ ամիր ապսալար Խութլու փուղին (Խութէ ու Բուղին) ես Գրիգոր թոռն Խաչենիսենց ապաւի- նեցայ սուրբ առաքելոյս իմ հալալ արդեամբ և բնակիչք սուրբ ուխտիս ետուն Բ. պատարագ ՛ի տաւնի սուրբ Գրի- գորի գիւտի նշխարացն-. կատարիչքն աւրհնին Աստուծոյ և խափանողքն դատին ՛ի Տէր»:

            Արտաքուստ տաճարիս հարաւային որմի տակ կայ մի նշանաւոր խաչարձան, որի երկարութիւնն 2 մետր 50 սան- թիմ է (առանց պատուանդանում զետեղուած մասին) լայ- նութիւնն 1 մետր 10 սանթիմ: Խաչարձանիս վերին մա- սումն քանդակուած է Յիսուսի Քրիստոսի պատկերն²), որը բռնուած են երկու հրեշտակներ: Իսկ Յիսուս Քրիստոս բռ- նած է իւր ձեռքում մի թուղթ, որի վերայ քանդակուած է,

«Ես եմ լոյս աշխարհի….»: Իսկ ստորին մասում.

«Ով քառաթև սուրբ պանծալի,

Փրկագործող մարդկան ազգի,

–––––––––––––––––––––

                ¹) Հիւսիսային պատում կայ մի գազտնի պահարան, որի ճանապարհն գաւթի տանեաց վերայովն է:

                ²) Փորագրուած է պատկերիս կողքերով. «Բանն Հաւր

Բարձրեալ անսկզբնական

Կարապետին լե՜ր աւգնական»:

 

/Էջ 379/

 

Տեսիլ փառաց անճառելի,

Գերապայծառ և սխրալի,

Յորժամ փայլես ընդ ամպս երկնի,

Լե՛ր բարեխաւս Տեառն Յիսուսի,

Կարապետին քո աւգնողի,

Ալմկանին իւր կենակցի,

Եւ զաւակացն գովելի,

Համայն ազգացն, որ ՛ի կամս Հաւր ննջեցին»:

            Խաչարձանիս վերայ փորագրուած են նաև ուրիշ խօս- քեր աւելի խոշոր գրերով, սակայն անընթեռնելի են, քանզի եղծուած են:

            Մենաստանս ունի ամրոցի նման ամուր պարիսպ՝ շի- նուած լեռնաբազկի դիրքով, որ ձգուած է գրեթէ հիւսի- սից հարաւ և ունի հաստատուն և բարձր բուրգեր: Պար- սպի ներսում կան միաբանից խուցեր, պալատանման բնա- կարաններ, սենեակներ և գոմեր: Վանքիս արևելեան կող- մում, հովտի մէջ կայ, գիւղատեղի, ձիթահանքեր և հին շինութիւններ: Իսկ հարաւ արևմտեան կողմում, ձորի միւս լանջի վերայ, հանգստարան և մի քառաթև և բարձր խաչ, որպիսին տեսանք Խամշի վերքի մօտ:

 

Կերանց վանք.

 

            Հիմնուած է Առաքելոց վանքից բաւական վերև նոյն վտակի ձախ ափի մօտ: Տաշուած մոխրագոյն քարով շինուած են դռներն և հիմքից բարձր երկու շար քարերով շրջապատն. իսկ մնացեալ բոլոր մասերն շինուած են թրծեալ աղիւսով: Մենաստանս կառուցեալ է երկու սիւների և երկու կիսա- սիւների վերայ, խաչաձև է ներքուստ, բայց եկեղեցու ձև ունի արտաքուստ: Ունի երկու փոքր և մի աւագ խորան, երկու խորհրդարան, երկու դուռն (հարաւից, արևմուտքից) ութ նեղ և երկար լուսամուտ, մի բարձրագոյն և գեղեցիկ կաթուղիկէ¹). 17 մետր 60 սանթիմ երկարութիւն, 12 մետր

–––––––––––––––––––––

                ¹) Կաթուղիկէիս արտաքին երեսն շինուած է մանր և գոյնզգոյն եփած աղիւսներով:

 

/Էջ 380/

 

15 սանթիմ լայնութիւն: Բարձրում նկարուած են սրբոց պատկերներ, բայց ոչ հայկական ճաշակով և ոճով, այլ յու- նական. սակայն պատկերների ստորոտում կան հայերէն գրեր, զորս անհնարին եղաւ մեզ կարդալ խիստ հեռաւո- րութեան պատճառաւ: Հիւսիսային փոքր խորանի միջից կայ մի վերելակ, նեղ և մութ սանդուղ, որ տանում է մի գաղ- տնի պահարան:

Բեմի դասահայեաց ճակատն չէ շինուած աղիւսով, այլ քա- րերով, որոց վերայ կան նրբագործ քանդակներ, ծաղիկներ և նախշեր. գեղեցկաքանդակ են և դռների սեմերն:

            Մենաստանս ունի երկու գաւիթ. արևմտեան դրան վերայ եղած գաւիթն շինուած է տաճարիս լայնութեան չափով. իսկ հարաւային դրան վերայ եղածն՝ ըստ երկարու- թեան: Տաճարիս հիւսիային կողման կից կայ մի մատուռ, որի ստորին մասն շինուած է քարով, իսկ վերնամասն՝ աղիւսով: Տաճարիս արևմտեան գաւթից մի քանի քայլ դէպի արևմուտք, երեք կամարի վերայ շինուած է մի ընդարձակ շինութիւն, որ ունի երկու դուռն արևելքից և արևմուտքից: Կարծում ենք թէ սեղանատուն է այս կամ ուսումնարան:

            Տաճարս ունեցած է քառակուսի ձևով շրջապարիսպ, որ սկսուած է սեղանատուն կարծուած շինութեան հիւսի- սային ժայռից, պատած հարաւային և արևելքից հասցրած նոյն ապառաժ ժայռի ծայրին, որ քանդուած է արդէն: Ունեցած է և սենեակներ և խուցեր, որք աւերուած են այժմ: Տաճարիս հարաւային և արևելեան արտաքին որմերի տակերն լի են գերեզմաններով:

            Պարսպի շուրջն լի է տնատեղի բակերով. իսկ գիւղիս հանգստարանն գտնուում է հիւսիսային հանդէպ եղած մօտ բլրակի վերայ:

 

Դեղձնուտի վանք

 

            Հիմնուած է Կերանց վանքի հարաւ-արևելեան կողմի անտառապատ լեռների մէջ: Հարաւային կողմից միանում է

 

/Էջ 381/

 

Կունէն վտակի մի այլ առուակ, որի ջրաձորի արևմտեան կողմում բաւական վերև շինուած է Դեղձնուտ անուն վան- քն Դեղձնուտ կոչուած տեղում: Վանքս ամբողջապէս շի- նուած է սրբատաշ քարով, որ գրեթէ ունի Մակարայ վան- քի մեծութիւնը և մի գաւիթ, որ շինուած է շատ յետոյ: Տաճարս ունի երկու փոքր և մի աւագ խորան, երկու խոր- հրդարան, մի դուռն արևմտեան կողմից: Գաւթումս ամփո- փուած են մի քանի ննջեցեալներ, սակայն աւելի ուշագրաւ են երկու գեղեցկաքանդակ խաչարձաններն, որոց գեղարուես- տի նրբագործութիւնն ներկայացնում է ժամանակին ճար- տարապետութեան արտափայլումը: Հարկ է յայտնել թէ խախտուած է վանքիս գաւիթն, որի մօտերքում կան գե- րեզմաններ:

            Սամսոնի վանք. Կառուցեալ է Խնձորկուտի ջրաձորում, մի տափարակ տեղում, անտաշ քարով: Փոքր վանքս, որ ներսից խաչաձև է, ունի կաթուղիկէ, աւերակ խուցեր և հանգստարան:

            ԺԳ. ՆՈՐ-ՈՍԿԵՊԱՐ (Աքսիպար). Հիմնուած է Կունէն գիւղի հիւսիի-արևմտեան կողմում Ոսկէպար վտակի աջ կող- մի բարձրութեան վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն, ոչ այքան գովելի օդն և կլիման ամրան, երկար կեանք 75 տարի, եկեղեցին սուրբ Աստուա- ծածին, ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի:

            Ծուխ 35, ար. 172, իգ. 121.

            Հին-Ոսկեպար. Ընդարձակ աւերակ, Նոր-ին հանդէպ, վտակի ձախ կողմումն, որի մէջ կայ կիսաւեր մեծ եկեղեցի և հանգստարան, բաղանիս և փլատակների տակ ծածկուած շէնքեր: Փորուածքներից գտնում են սսկեղէն, արծաթեղէն և պղնձեղէն զարդեր և անօթներ և երկաթեայ խոփ, ձև- իչ, ճամբարակ: Այս տեղից փոխադրուած են Նոր-Ոսկեպարի բնակիչներն. բայց այժմ թրքաբնակ է աւերակս:

            Աշտարակ. Աւերակ Ոսկեպարիցս վերև կայ մի քարու- կիր բարձր աշտարակ նոյն վտակի ձախ կողմում, որը անուա-

 

/Էջ 382/

 

նում են Ղըզ-Ղալա: Մի դիտարան է այս:

            Ջոխտակ եկեղեցի. Մօտ մղոնաչափ վերև կայ աւե- րակ հայկական գիւղ, հանգստարան և երկու մօտ առ մօտ կիսաւեր եկեղեցիներ: Ահա այս է նոյն անունը կրող աւե- րակն, որ այժմ թրքաբնակ է:

            Աւերակ Գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի կայ Նոր-Ոսկեպարի հիւսիսային հանդէպ վտակի ձախ կողմում:

            ԺԴ. ԲԱՂԱՆԻՍ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է այն լեռնաշղ- թայի հարաւահայեաց լանջի վերայ, որ սկսուած է արևմտ- եան լեռներից, անցած Ճչեվանք, Բաղանիս և Ղոշղոթան գիւղերի հիւսիսային կողմով դէպի Գաւարզին: Բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն և կլիման, երկար կեանք 85 տարի, եկեղեցին փայտա- շէն և վնասուած, քահանան գալիս է Ղոշղոթան գիւղից, որ խիստ մօտ է:

            Ծուխ 47, ար. 239, իգ. 183.

            ԺԵ. ՂՈՇՂՈԹԱՆ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Բաղանիսի հիւ- սիս-արևելեան կողմում. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, տե- ղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 100 տարի, եկեղեցին սուրբ Յովհաննէս, ծածքն փայտաշէն. քահանայ երկու:

            Ծուխ 89, ար. 575, իգ. 450.

            ԺԶ. ՃՉԵՎԱՆՔ ՇԷՆ. Բաղանիսից վերև մի անտառա- պատ ձորի ձախ լանջի վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են այստեղ Ջալու և Հաղբատ գիւղերից. հողն արքունի, տե- ղական բերքերն նոյն. պատուական օդն, կլիման և ջուրն, եկեղեցին նորաշէն սուրբ Աստուածածին, քահանան գալիս է Պարանայ գիւղից. Ծուխ 17, (արականք և իգականք հա- շուած են Ղոշղոթանի վերայ):

 

Դվեղայ սուրբ Սարգիս վանք.

 

            Հիմնարկուած է մի անտառապատ ևե խոր ձորի աջ լանջի հարթակի վերայ, որի հիւսիսային կողմն վիմահերձ

 

/Էջ 383/

 

ապառաժ է: Մենաստանս շինուած է ամբողջապէս սրբա- տաշ քարով, բայց եկեղեցու ձևով և ունի երկու փոքր, մի աւագ խորան, մի առանձին խորան ևս հիւսիսային որմի մէջ, մի դուռն հարաւային կողմից, մի քանի լուսամուտ, մի զանգատուն, որ բազմած է աւագ խորանի գլխին, 11 մետր 80 սանթիմ երկարութիւն, 7 մետր 80 սանթիմ լայ- նութիւն: Հնաշէն են աւագ խորանն և հիւսիսային երկու խորաններն, իսկ նորոգուած են մնացեալ բոլոր մասերն:

            Հարաւային կամարի վերայ «Շինեցաւ յատակս սուրբ սեղանոյս արդեամբ Խաչատուր և Դարչօ Հախվերտեանցի»: Դրան ճակատին:

            «Ողորմութեամբն Աստուծոյ շինեցաւ եկեղեցիս յանուն սրբոյն Սարգսի տրովք բարեպաշտից, ջանիւք և վերակացու- թեամբ տփխիսեցի Եսայեան Նուրենց, զոր յիշատակէ Տէր յաւուրն վերջին: Հիմնարկեցաւ ՛ի 1845 և աւարտեցաւ 1849 ամի Տեառն»:

            Վանքիս հիւսիսային կողմում կայ մի մատուռ սուրբ Կիւրակէ անուն: Մատրանս հիւսիսային խոր ձորում ժայ- ռից բղխում է մի պատուական ջուր, որը անուանում են Օրհնած աղբիւր:

            Ոմանք թիփլիզեցիք շինած են վանքիս մօտ մի քանի սենեակներ, ուխտի օրերն են ամեն զատկին. մեծ բազմու- թիւն է լինում այստեղ ուխտաւորաց:

            ԺԷ. ՆՈՐ-ՊԱՐԱՆ կամ ԱՊԱՐԱՆ գիւղ. Շինուած է սուրբ Սարգսի արևմտեան հիւսիսային կողմում մի ջրաձորի արևելահայեաց լանջի վերայ. ամբողջ ձորն զարդարուած է այգիներով, բնակիչք տեղափոխուած են այստեղ Ապարանից, վասնորոյ և պահած իւրեանց նախկին բնակավայրի անունը- Ապարան––, որը կրճատելով կոչած են Պարան: Հողն ար- քունի, լեռնային, սակաւ, բայց արդիւնաւէտ, տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն գովելի, երկար կեանք 100 տարի, եկեղեցին սուրբ Սարգիս, ծախքն փայտաշէն, քահանայ երեք:

 

/Էջ 384/

 

            Ծուխ 95, ար. 573, իգ. 441.

            Աւերակ գիւղ, հանգստարան և եկեղեցի կայ Հին-Պա- րանում, որ գիւղիցս վերև է և Մկնաձորում: Իսկ Պղնձա- հանք, որ կայ Միսխանա կոչուած տեղում, աւելի վերև է Հին-Պարանայ աւերակից:

            ԺԸ. ՆՈՐ-ԿՈՂԲ ԳԻՒՂ. Շինուած է Պարանայի արև- մտեան կողմում (խիստ մօտ) մի ջրաձորի արևմտահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք տեղափոխուած են Արարատեան նա- հանգի Կողբ գիւղիցն, վասն որոյ պահած են միևնոյն գիւ- ղանունը, բարբառը և սովորութիւնները. հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն, գովելի օդն և կլիման, բայց ոչ ջուրն, երկար կեանք 100 տարի, եկեղեցին սուրբ Աստուա- ծածին, հոյակապ, կառուցեալ վեց միապաղաղ սիւների վե- րայ, երկարութիւն 22 մետր 35 սանթիմ, լայնութիւն 13 մետր 5 սանթիմ, քահանայ երկու: Եկեղեցումս կայ մի գր- չագիր աւետարան, որ պակասաւոր, անպատկեր և թղթեայ է, որը գրած է Սարկաւագ Նասիպն Դիզակ գաւառին Տագ գիւղումն Հայոց ՌԺԲ. թուին:

            Ծուխ 160, ար. 979, իգ. 814.

            Միդասեան ուսումնարան, որ ունի գեղեցիկ շինութիւն, յարմար դասարաններ և սոյն արձանագրութիւնը. «Կանգնե- ցաւ ուսումնարանական շինութիւնս ՛ի սեպհական տեղոջն սեպհական արդեամբ կամ ծախիւք Կողպա բնակիչք պ. Բէկ- լարի և որդոց նորա Սարգսի և Մարտիրոսի Տէր-Բարսեղեանց ի յիշատակ նոցա և որդոց նոցա ի թուականին Փրկչին 1892-ին և Հայոց ՌՅԽԱ.»:

            Աշակերտք 30. համարեայ թէ ամենքն ևս ձրիավարժ են. տարեկան վարժապետին 250 րուբլի:

            Սուրբ Աստուածածին մատուռ. Գիւղիս հին հանգս- տարանում սրբատաշ մոխրագոյն քարով շինուած է կիսաւեր մատուռս, որի վերայ. «Ես Ասլան և Սար… զերկն խաչին զ… յեկեղեցիս և տվաք Ե.. սուրբ Աստուածածին Բ. աւր ժամ.. տարումն կարգեցաք լոյս.. Ադիղին և Արևտեղին. ով

 

/Էջ 385/

 

այլ հակառակեսցէ, Կայենին և Յուդային մասն ժառանգեսցէ»:

            Մատրանս մօտ (արևելեան կողմում) մի խաչարձանի վերայ.

            «Ի թւիս ՈՂԳ. ես Սարգիս քահանայ կանգնեցի զխաչս ի յիշատակ ինձ և որդոց իմոց Եպիփանայ, Եփրեմի և եղ- բաղց Ունծ Ալէքսիոսի, Իգնատիոսի և հաւրեղբաւր իմոյ Ոհա- նին, արդ որք երկրպագէք, յիշեսջիք զմեզ առ Քրիստոս»: Շարայարուած է. «ԶԱբէլ և տէր Աւագ կազմոզ խաչիս յիշե- ցէք ի Տէր»:

            Սուրբ Նշան ուխտատեղի. Գտնուում է գիւղիս հա- րաւային կողմի բարձրագոյն սարի արևմտահայեաց սեռի վերայ, փայտաշէն է, որի մէջ մի կիսատ խաչքարի վերայ. «Ես Բենիամին վարդապետ Հայոց արարի յիշատակ ինձ սուրբ զբեմս, որ է հիմն հաւատոյ և պատուանդան սուրբ Նշանիս տեղի աղաւթից երթևեկաց և յոյս, որ գնան արդարութեամբ յերկրի»: Այլ քարի վերայ. «Յանուն սրբոյն Գիսայ (գուցէ Սարգիսայ) ես հայր Գրիգոր կանգնեցի նշանս Քրիստոսի աւգնական մեր ի Տէր և որք Տեառն են»:

 

ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ ՎԱՆՔ (65)

 

            Սուրբ Նշանից փոքր ինչ վերև մի զմայլելի սարահար- թի վերայ կառուցեալ է վանքս համակ սրբատաշ, սպիտակ, տորոնագոյն և երկնագոյն քարերով մի կամարի վերայ, որ ունի չորս փոքր և մի աւագ խորան, երկու խորհրդարան, չորս լուսամուտ, մի դուռն, 12 մետր երկարութիւն և 8 մետր լայնութիւն: Հիանալի քանդակներով զարդարուած են բեմի և խորհրդարանների քարերն:

 

Դրան գլխի քարի վերայ.

 

            «Ես Ռըստակէս և այլ միաբանքս հաստատեցաք ՛ի տա- րին Բ. ժամ. Ա. Աբեսալայ, Ա. Ազըզին ՛ի տաւնի քառա- սնից, որ խափանէ, մեր մեղացս տէր է առաջի Աստուծոյ»:

 

/Էջ 386/

 

            Տաճարիս արևմտեան կողմին կից է քառակամար և գեղեցիկ գաւիթ, որ կանգնած է երկու միապաղաղ սիւների և վեց կիսասիւների վերայ: Գաւիթս ունի երկու փոքր խո- րան, երկու գեղեցկաքանդակ խաչարձան, երեք լուսամուտ, մի դուռն, 14 մետր 85 սանթիմ երկարութիւն 13 մետր լայնութիւն: Հարաւային խորանի վերայ «Տէր Աստուած ողորմեա՛յ յԱզատին և իւր ծնողացն ամեն ՈՂԶ.»: Հար. խա- չարձանի վերայ. «Տէր Աստուած ողորմի Աւմ Տողմիշին, Դաւփին, Խոյտանին»:

            Հիւսիային խաչարձանի վերայ. «Տէր ողորմեայ Թաշ- տին և իւր ծնողաց, որ զխաչս կանգնեաց ՛ի թվիս Հայոց ՉԽ.»: Գաւթիս յատակն լի է տապանաքարերով, որք են գերեզման եպիսկոպոսաց և վարդապեաաց:

            Տաճարիս հարաւային որմի վերայ արտաքուստ, արևի Ժամացոյց. «՛Ի թուակ ԷՃԲ. (ՉԲ.) ես Վասակ, Սիսխաթունս էգի ետու Աստուածածնիս. Ռըստակէս և միաբանքս տվաք Գ. ժամ աւետեացն տաւնին. ով զիրուր տայ (խառնէ), յԱս- տուծոյ անիծած եղիցի»:

            Վանքիս արևելեան կողմում (արտաքուստ) ընկած է մի կոտրած տափակ քար, որի վերայ գծուած է տասն և ինն կարակնաձև գծեր, որոց մէջ գրուած են հայոց թուեր-ա- բ. գ. դ. ե. զ. ևն. թուերն նման են տարեգրի, վերադրի, եօթներեակի. երևի թէ դաս տալու համար շինուած է: Քարիս ստորոտում քանդակուած է.

            «Շարադրութիւն Գրիգորոյ»: Շատ ջանացի ընդօրինակել նոյնութեամբ, բայց որովհետև եղծուած են շատ գրեր, վասն- որոյ թողի ակամայից և հեռացայ: Վանքիս շուրջն լի է գերեզմաններով, այս տեղ կայ և գիւղատեղի, որ կոչուում է Վանք: Անյայտ են միաբանից խուցերի տեղերն:

            Վանքիս արևմտահիւսիս կողմում, քարընկէց հեռի կայ մի մատուռ, որ շինուած է սրբատաշ քարով, իսկ հա- րաւ արևելեան կողմում, փայտաշէն ծածքով Բարձրեալ անուն այլ մատուռ:

 

/Էջ 387/

 

            Անշարժ խաչարձան. Վանքիս աղբիւրից վերև, քարա- հանքում վանքաշէն վարպետներն տաշած են քարահանքի ճակատը, նախ շինած մի մեծ խոնչայ և ապա խոնչայիս մէջ մի հիանալի խաչարձան:

            Հին-Կողբ. աւերակ գիւղատեղի, կիսաւեր եկեղեցի և հին հանգստարան, որք կան Նոր-կողբից վերև համանուն վտակի աջ կողմում:

            Տւարայ եղցի. աւերակ գիւղատեղի, հանգստարան և կիսաւեր ընդարձակ եկեղեցի, Հին-կողբից մօտ քառորդ մղոն վերև նոյն ջրաձորի ձախ ափի վերայ:

            Մխիթար վարդապետի մատուռ. Նոր.Կողբի այգինե- րի գլխին, ջրի ձախ ափին, ծածքն փայտաշէն մատուռ, որի մէջ ամփոփուած են երկու վարդապետի և երկու քահանայի մարմիններ:

            Սուրբ Առաքել. Գիւղիս արևմտա-հիւսիս հանդէպ սա- րի վերայ քարուկիր մատուռ, որից մնում են միայն չորս պատերն. որի մօտ կայ գիւղատեղի և հանգստարան:

            Ամուրիներ (Ազափլար). մատրանս հարաւային կողմի բարձրութեան վերայ՝ խաչարձաններով գերեզմաններ, որոց մասին աւանդաբար ասում են. թէ երեսուն հայ ամուրի երիտասարդներ քաջութեամբ պատերազմում են Լեկզիների հետ և յաղթում նոցա հրոսակներին, բայց յետոյ նահատա- կուում են օժանդակ եկան Լեկզիներից և ամփոփվում են իւրեանց ընկած տեղերում և խաչեր կանգնում գերեզման- ների վերայ և անուանում Ամուրիներ:

            Վարդի գիւղ. Գիւղիս արևմտեան կողմում աւերակ գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի, որից մնում են չորս պատերն և վէմ քարն: Հանգստարանումս կայ սուրբ Գէորգ անուն մի մատուռ.

            Բարսում գիւղատեղի, հանգստարան և մի մատուռ, որի միջի գերեզմանը անուանում են Բարսում Ճգնաւոր:

            ԺԹ. ՇԷՆ կամ ՇԻՆՈՂ գիւղ. Հիմնուած է Ձորագետի աջ կողմի բարձրութեան վերայ և բաժանուած երկու թաղի:

 

/Էջ 388/

 

Հիւսիսային թաղն արդէն եղած է բերդաթաղում, որի շր- ջապատն անմատչելի վիմահերձներ են. այս բերդիս հիւ- սիսային կողմով հոսում է Ձորագետն, արևմտեան՝ Շինող գետակն, հարաւային աղբիւրաջրեր, արևելեան կողմն պար- սպուած է վաղուց, որ ունի և ամուր բուրգեր, այնպէս որ բերդավայրն բարձրացած է իւր չորս կողմի ձորերից: Ամ- րոցս ունի երկու մուտք արևելեան և հարաւային, առաջի մուտքով ել և մուտք են անում սայլեր և անասուններ. իսկ երկրորդով ընդանիք ջուր են բերում աղբիւրներից, քան զի նեղ, զառիվայր և դժուարատար է: Բոլորովին հարթ է բերդիս մակերևոյթն, որ ունի բաւական մեծութիւն և գեղեցիկ տեսարան: Եկեղեցին սուրբ Գէորգ¹) նորաշէն. հոյակապ, որ ունի 16 մետր 30 սանթիմ երկարութիւն, 9 մետր 82 սանթիմ լայնութիւն, քահանայ մի: Բարեկրօն Ալեքսան քահանայի մօտ կայ մի ձեռագիր շարական, գր- ուած թղթի վերայ փոքրատիր: Յիշատակարանից:

            «Արդ եղև աւարտ գրչութեան.. ի շրջակայութեան Հայ- կազեան տումարի հազար հարիւր և չորս ամի ՛ի դառն և ամբարի, վշտաշատ ժամանակի, որ երերուր և տատանեալ ազգս Հայոց ՛ի ձեռն այլազգեաց և անօրինաց և յանիրաւ պահանջողաց, ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի նորըն- ծայ և սրբազան կաթուղիկոսի և առաքելական աթոռ սորին Գանձասար կոչի և ՛ի խանութեան երկրիս մերում Մուրթուզա խանին ՛ի սուրբ և ՛ի գերահռչակ ուխտիս որ կոչի.. Չարեքայ անապատ… բայց եղև սկսանել շարականոցիս ՛ի երկրին մե- րում վերին Զակամ ՛ի հայրենական գեօղն իմ անուն Պապա- ջան և այժմ օտարացեալ և փախուցեալ կամ ՛ի երկիրս, զոր ՛ի վերոյ գրեցաք, ՛ի գիւղս որ կոչի Խաւունիս, որ եղև աւարտ շարականոցիս, զի ՛ի շէնս այս կայ պատուական Ջուխտակ

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բերդիս մէջ արևմտեան կողմում կայ մի հին եկեղեցի, որ կան- գուն է ամբողջութեամբ: Արևելեան կողմում, արտաքոյ բերդին մի քա- րուկիր մատուռ սուրբ Աստուածածին անուն, որի մօտ կայ և հանգստա- րան և քարայրներ, որք փոխուած են գոմերի: Իսկ բերդիս հիւսիսային քերծի քարայրներից ելնում է բորակ:

 

/Էջ 389/

 

եկեղեցիս¹) … Գերեցաւ ձեռամբ ամենամեղ., գրչի Աւետիս անպիտանի քահանայ կոչի»:

            Հարաւային թաղն կոչուում է Նորաշէն, որի բնակիչ- ներն մօտ քառասուն տարի առաջ հատուածելով Շնողից հիմնարկուած են բերդի հարաւային հանդէպ: Թաղս ևս ունի իւր յատուկ եկեղեցին սուրբ Սարգիս, հոյակապ կան- գնեալ չորս սիւների վերայ, քահանայ երկու: Երկու թա- ղերիս բնակիչներն ևս գաղթած են Արցախի մէլիքների գա- ւառներից, հողն արքունի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն և կլիման, պատուական ջուրն. 85––90 տարի երկար կեանք: երկու թաղերում միասին:

            Ծուխ 197, ար. 961, իգ. 826.

            Ղարախանի հանգստարան (Նորաշէնի արևմտեան կող- մում) որի մէջ կայ մինչև 900 տարուայ խաչարձան և իւր մօտ գիւղատեղի և աւերակ եկեղեցի:

            Բուրայ եղծի. որ կայ Ղարախանի հանգստարանի հա- րաւային կողմում, որի մէջ տարին մի անգամ պատարագ են մատուցանում Բուրայ քահանայի տօնին, որի մարմինն ըստ աւանդութեան ամփոփուած է եկեղեցումս, որ նորո- գուած է:

            Շինու Սարկաւագ. մի աւերակ մատուռ, որ կայ Բու- րայ եկեղեցու արևմտեան կողմում: Աւանդաբար ասում են, «Մատրանս մէջ ամփոփուած է Շինու սարկաւագի մարմինն»: Ուխտատեղի են երկոցունցս գերեզմաններն ևս––քահանային և սարկաւագիս––.

            Ակեղցու ղաշ. Ղարաքեօթիւկ, Թեղուտ և Ձորագեղ կոչուած տեղերում ևս կան աւերակ գիւղեր, եկեղեցիներ և հանգստարաններ:

            Մանստեւի վանք. Ձորագեղից հարաւ, Շինող վտակի վերայ սրբատաշ քարով շինուած վանք, որի տանեաց վերայ դրուած է մի խոյ (քարեայ արձան) որի գլուխն երևում է արևելեան կողմում. իսկ դմակն՝ արևմտեան կողմում, Մե-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Թերևս ընթերցողն մտահան արած չէ Նոր-Գետաբակի արևելեան հանդէպ եղած ՋՈՒԽՏԱԿ ԵԿԵՂԵՑԻՆ, որի մօտ եղած աւերակն է ԽԱՒՈՒՆԻՍ գիւղն:

26

 

/Էջ 390/

 

նաստանս ունի միաբանից խուցեր և հանգստարան:

            Ի. Արճէշ գիւղ. Հիմնուած է Շինողի կամ Շինու արևել- եան կողմում, մի գեղեցիկ տեսարան ունեցող լանջի վերայ, բնակիչք տեղափոխուած են Շինող գիւղից. հողն արքունի. տեղական բերքերն նոյն, գովելի օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 100 տարի. եկեղեցին սուրբ Յակովբ. ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի, որի մօտ կայ մի ձեռագիր նարեկ, բայց սկզբից և վերջից թափուած են թերթեր:

            Ծուխ 61, ար. 234, իգ. 202.

            Սուրբ Յակովբ մատուռ. այս է նախկին բնակչաց փոքր եկեղեցին, գիւղիս վերի կողմին մօտ:

            Ուղտըքամակ կոչուած ձորում, որ կայ գիւղիս արևե- լեան կողմում, կայ գիւղատեղի, հանգստարան և աւերակ մատուռ:

            Ճգնաւորի գերեզման. գիւղիս հարաւային կողմում կայ մի հին եկեղեցի, որի շուրջն լի է հին ամփոփեալնե- րով, որոց մէջ կայ ճգնաւորի գերեզման անուն մի հան- գիստ, որը այնքան յարգում է ժողովուրդն, մինչև անգամ զգուշանում է երդուել նոյն գերեզմանով:

            ԻԱ. Լճկաձոր շէն. Հիմնուած է Արճէշի արևելեան և Ձորագետի աջ կողմում մի հիւսիսահայեաց խոր ձորի մէջ. բնակիչք նախ Խոյից գաղթած են Ուլաշլու, որ մօտ է Բօր- չալու կոչուած բերդին, ապա տեղափոխուած թարգևին¹) ապա ճալու և հուսկ յետոյ Լճկաձոր, հողն արքունի, ան- վնաս օդն, կլիման և ջուրն. եկեղեցին նորաշէն և կիսատ, քահանան գալիս է Արճէշից:

            Շինումս կայ 12 ծուխ, որք արականով և իգականով հաշուած են Արճէշի ծխաթւոյն հետ:

            ԻԲ. ԲԵՐԴԱ-ԳԻՒՂ (Ղալաչայ) Շինուած է Կողբ գիւղից փոքր ինչ վար նայնանուն վտակի աջ ափում: Բաժանուած է երկու թաղի––Արևելեան և Արևմտեան թաղ. բնակիչք

–––––––––––––––––––––

                ¹) Ձորագետի աջ կողմում են ՈՒԼԱՇԼՈՒ կամ ՂՈՒՇՉԻՇԱՐ, ԹԱՐԳԵՒԻՆ, ՃԱԼՈՒ աւերակ գիւղերն և հանգստարաններն: Թարգևին գիւղում մնում է կանգուն ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ եկեղեցին: