Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 61/

 

նուած է մի սեռի վերայ, որի երկու կողմերն ձորակներ են։ Դիրքն նայում է Երասխ գետին, որի հեռաւորութիւնն գուցէ փոքր ինչ աւելի լինի մի մղոնից։ Բնակիչք հայ, ռուս և թուրք––հաւաքածոյ են։ Ինչ քաղաքական հաստատութիւն որ ունի Ղազախ քաղաքն––դատարաններ, փոշտ, հեռագիր, ևն. նոյնը ունի և Ջաբրայէլս. և ի վերայ այսր ամենայնի ունի և մաքսատուն, ուր առնում են Պարսկաստանից բե- րուած ապրանքների մաքսը. կան նաև սահմանապահ ռուս զօրք և կոզակներ, շուկայ և բազմաթիւ ծառայողներ։ Օդն և կլիման անախորժ և ծանր ամրան, ջուրն ականի է և ոչ աղբիւրի։ Դեռ եկեղեցի չունին հայերն. քահանան գալիս է Նոր-Առաքել գիւղից։ Հայք ունին 20 ծուխ։

 

ՋԱԲՐԱՅԷԼԻ ՋՈՒՐՆ.

 

            Որովհետև վազող ջուր չունի Ջաբրայէլս, վասնորոյ շատ հին ժամանակից նախ փորած են արևմտեան ձորակի միջով մի ստորերկրեայ ական, ապա փորած են շատ ականներ, ո- րոց ստորին ծայրերն սկսուած են մայր ականից և վերի ծայ- րերն տարածուած դէպի ձորակի աջ ու ձախ կողմերն։ Ահա այս բոլոր ականների ջրերն հաւաքուելով մայր ականի մէջ՝ արտավիժում են մի լաւ ջրաղացի ջուր, որից թէ խմում են և թէ ջրում են այգիները, որք խնամուած են առանձին հոգատարութեամբ։

 

ԱՒԵՐԱԿՆԵՐ.

 

            Ջաբրայէլից բաւական ներքև Երասխի ձախ եզերքնե- րում կան հայկական եկեղեցիների հետքեր։ Հայոց և Աղուանից թագաւո- րութեանց կենդանութեան ժամանակ շէն եղած են խիտ- առխիտ հայկական բազմամարդ գիւղերով լի գաւառիս բոլոր կողմերն. իսկ այժմ գիւղերից շատերն աւերակ են և շատերն մահմետականաբնակ։

 

/Էջ 62/

 

ԽՈՒՏԱՓԻՐԻՆ ԿԱՄՈՒՐՋ.

 

            Ամբողջ հինգ մղոն է Ջաբրայէլից մինչև կամուրջս, որ շինուած է Երասխ գետի վերայ։ Գետս, որ ընկած է Դիռի երկու սարերի մէջ, հետզհետէ դարերի ընթացքում կտրած է ապառաժ սալ քարերը և խորացրած ու սեղմած իւր յա- տակը։ երկու կամուրջ կայ այստեղ––Վերին և Ներքին։ Խիստ հնաշէն և համակ սրբատաշ քարով շինուած  վերին կամուրջն, որ ունի ինն աչք, որոց ոտքերն հաստատուած են բնութենաստեղծ վէմ ոարերի վերայ։ Աչքերի կամարնե- րից կանգուն են չորսն և քանդուած՝ հինգն։ Իսկ վարի կա- մուրջն՝ հիմնարկուած է նոյնպէս բնական վէմ քարերի վե- րայ, որ ունի տասնևհինգ աչք, որոց ոտքերն շինուած են քարով և թաղերն թրծեալ աղիւսով և կրաշաղախ ցեխով։ Վերջին կամրջիս ձախ կողմի դրան կանգնած են Ռուսաց սահմանապահ զինուորականներ, իսկ աջ կողմում Պարսից սահմանապահներն, քանզի գետս է երկու տէրութեանցս այժմեն սահմանագլուխն։

 

ՄԱԶԱՆ-ՆԱՆԷ.

 

            Խուդափիրին կամրջի հիւսիսային հանդէպ է Դիռի սարն, որի վերայ կայ աւերակ գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղե- ցի, որ այժմ ուխտատեղի արած են մահմետականք և կո- չում են Մազան-նանէ։ Շրջապարիսպ ունեցած է եկեղե- ցիս, բայց այժմ աւերուած է։ Ասում են թէ Հին-Թաղլարի ժողովուրդն տեղփոխուած է աւերակ գիւղիցս։

 

ՉԱԼԱՊԼԱՐ-ՀԱՃԻ-ԿԱՐԱՄ.

 

            Աւերակ գիւղատեղիս գտնուում է Հակարի գետի ա- րևելեան կողմում։ Այստեղ ևս կայ հայկական հանգստարան և եկեղեցի, որը նոյնպէս ուխտատեղի փոպած են մահմետա- կանք, որք անուանուն են Չալապլար––Հահի Կարամ։

            Ա. ՆՈՐ-ԱՌԱՔԵԼ, գիւղս, գտնուում է Ջաբրայէլի արև- մտեան կողմում, ականաձորակից վերև, հիմնուած է մի ձորակի

 

/Էջ 63/

 

և երկու սեռի վերայ, բնակիչք գաղթած են Ղարադաղից և Ղափանի Սևաքար գիւղից 1840 թուին, հողն լեռնային, անջրդի, սակաւ և մեծ մասամբ բէկական, տեղակն գլխա- ւոր բերքերն ցորեն, գարի, խաղող, գինի և բոժոժ, օդն և կլիման սննդարար, ջուրն՝ ականափոր, երկար կեանք 90 տա- րի, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, ծածկն փայտաշէն, քահանայ մի։ Ծուխ, 90. ար. 340. իգ. 312։

            ՀԻՆ-ԱՌԱՔԵԼ ԱՒԵՐԱԿ ԳԻՒՂ. Նորի արևմտեան կող- մում՝ գիւղից վերև, ուր մնում է եկեղեցու աւերակն, որը բարեպաշտ ոմն Մասան անուն՝ նորոգելով շինել տուած է մատուռ։ Հին գիւղատեղի, հանգստարան և աւերակ եկղեցի կայ նաև սորա հարաւ արևմտեան հանդէպ՝ Անապատ անուն։

            Բ. ՋԻԼԱՆ ԳԻՒՂ. շինուած է Առաքել գիւղի հարաւ ա- րևմտեան հանդէպ սարի վերայ, բնակիչք գաղթած են նոյն- պէս Ղարադաղից և Ղափանից (Բաղք, Բաղաց գիւղերից) 1840 թուին, հողն կիսով չափ արքունի և կիսով չափ բէ- կական, ամենայն ինչ նոյն, ունին և ոչխար, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, քահանան գալիս է Նոր-Առաքելից։ Ծուխ 28. ար. 105. իգ. 95։

            Գ. ԲԻՆԵԱԹԼՈՒ ՇԷՆ. Հիմնարկուած է Ջիլանի սարի շա- րունակութեան վերայ, բնակիչք գաղթած Ղարադաղից նոյն թուականին, հողն արքունի և ապարդիւն կամ խիստ նուազ արդիւնաւէտ. օդն, կլիման և ջուրն սննդարար. երկար կեան 90 տարի, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, նորաշէն, ծածկն փայտաշէն, քահանան գալիս է, Նոր-Առաքելից. Ծուխ 26. ար. 80. իգ. 75։

            Դ. ԾԱՄ-ՁՈՐ. Հիմնուած է Բինեաթլու շէնից վերև մի ձորի երկու լանջերին վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, սակաւ, աւազուտ և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկան կեանք 100 տ. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, քարուկիր, շինուած ՌՃԽԵ. թուին, երկարութիւնն 18 մետր, լայնութիւնն 12

 

/Էջ 64/

 

մետր 33 սանթիմ, քահանայ երեք. ծուխ 100 ար. 350, իգ. 270։

            ՀԱՆԴԻՆ ՁԵՌՔ. Քարուկիր և փոքր մատուռ է շինուած Ծամ-ձորի արևմտեան հիւսասային կողմում։ Աւանդաբար ա- սում են. «Սուրբ Շաղախն նահատակուելու ժամանակ փախ- չում է, բայց փախչելիս՝ անօրէններն կտրում են մի ձեռն, որ մնում է այս տեղ, յետոյ կտրուած ձեռնին վերայ շինում են մատուռ։ Բայց որովհետև արնաշաղախ է լինում նահա- տակուելիս, այս պատճառաւ կոչոււմ է Շաղախ––շաղա- խուած արիւնով»։

            Ե. ՇԱՂԱԽ ԳԻՒՂ––Սարի շէն––հիմնուած է Քարագլուխ գիւղի սարի վերայ. բնակիչք գաղթած Ղարադաղից, հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն (ոչխար, հաճար, գարնա- նի, կտաւհատ, կորեկ) գերազանց օդն, կլիման և ջուրն, եր- կար կեանք 115 տարի, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, քա- րուկիր, քահանան գալիս է Ծամ-ձորից։ Ծուխ 70, արակ. 275. իգ. 230։

            Զ. ՔԱՐԱԳԼՈՒԽ, շէնս հիմնուած է Ծամ-ձորի հիւսի- սային կողմում մի քերծի գլխին, բնակիչք մեծ մասամբ բնիկ. փոքր մասն գաղթած Ղարադաղից. հողն արքունի և սակաւ արդիւնաւոր, տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն գերազանց. երկար կեանք 115 տարի. եկեղեցին Սուրբ Աս- տուածածին, քարուկիր, քահանան գալիս է Ծամ-ձորից. Ծուխ 25. ար. 108. իգ. 95։

            Է. ԲԱՆԱԶՈՒՐ. գիւղս հիմնուած է մի ապառաժուտ ձորի աջ լանջի վերայ Ցոր գիւղի հարաւային կողմում, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, ոչ այնքան բարեբեր, բայց նշանաւոր գինին. տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն վա- տառողջ, երկար կեանք 70––80 տարի, եկեղեցին Սուրբ Աս- տուածածին, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, որի երկարու- թիւնն է 18 մետր 40 սանթիմ, լայնութիւնն 11 մետր. քա- հանայ մի։ Ծուխ 150, ար. 575. իգ. 430։

 

/Էջ 65/

 

ՍՊԻՏԱԿ ՏՂԱՅ (ԱՂ-ՕՂԼԱՆ ՈՒԽՏԱՏԵՂԻ)

 

            Շինուած է գիւղիս արևելահարաւ կողմում սպիտակ շերտաքարով։ Մատուռս ւնի միջակ մեծութիւն, հիանալի տեսարան և պատուական օդ։

            Ը. ՑՈՐ. 1) Հիմնուած է մի խոր ձորում, որ գտնուում է Վէլիջանի բերդի հարաւային ստորոտում. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, սակաւ և խիստ նուազ արդիւնաբեր, զի ա- ւազուտ և խեճուտ է հողն, բայց պատուական է խաոն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 90––95 տ. եկեղեցին՝ Ամենափրկիչ, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, բարձրաշէն և գեղեցիկ, բեմի ժողովրդահայեաց ճակատն նրբաքանդակ նախշած. երկարութիւնն է 22 մ., լայնութիւնն 12 մ. 35 սանթ. դրան ճակատակալ քարի վերայ արտա- քուստ. «Յիշատակ է Ն. թվ.». քահանայ մի. Ծուխ 75. ար. 290 իգ. 270։

 

ԱՆԱՊԱՏ ԿԱՄ ՑՈՒՐԲ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ.

 

            Գիւղիս հարաւային կողմի ձորի ձախ եզերքի բարձրւ- թեան վերայ կայ մի փոքր հարթակ, որի վերայ շինուած է վաղուց մի հին և անտաշ քարով եկեղեցի։ Փոքր տաճարիս շուրջն հանգստարան է, բայց երևում են խուցեր. թուի թէ փոքրիկ միաբանութիւն եղած է այստեղ։

            Ստորերկրեայ Դամբարան. Անապատիս մօտ կայ մի ստրերկրեայ քարուկիր դամբարան, որի մէջ կայ մի գերեզ- ման, որ ունի շիրմաքար և մեծ ուխտատ     է։

            Թ. ՂՈՒՇՉԻԼԱՐ. Հիմնուած է գիւղս Վէլիջան-իշխանի բերդասարից դէպի արևելք խոնարհուած լանջի վերայ. բնա- կիչք գաղթած են Ղարադաղից. հողն բէկական և միջակ ար- դիւնաբեր. պատուական օդն, կլիման, ջուրն և տեսարանն. երկար կեանք 110 տ. եկեղեցին՝ Բերդավանք, քարուկիր. քահանան գալիս է Նորաշէնից։ Ծուխ. 12. ար. 36. իգ. 27։

–––––––––––––––––––––

                1) Համարեա՛ թէ բոլոր գիւղերիս գոմերն փորուած են գետնի տա   որը անուանում են կօհօլ (առանց փայտի)։

 

/Էջ 66/

 

            Ժ. ՆՈՐԱՇԷՆ. Հիմնուած է նոյն սարի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ, բնակչաց մի մասն բնիկ և միւս մասն գաղ- թած Ղարադաղից, հողն բէկական, խիստ սակաւ, և նուազ արդիւնաբեր, պատուական օդն, կլիման, ջուրն և տեսարանն, երկար կեանք 113 տ. եկեղեցին նորաշէն և տակաւին առանց օծելու։ Քահանայ մի. ծուխ 20, ար. 120. իգ. 105։

            ԺԱ. ԴԱԳ ԳԻՒՂ. Հիմնուած միևնոյն սարի հիւսիսահայ- եաց լանջի վերայ. բնակչաց կէս մասն բնիկ և միւս կէսն գաղթած Ղարադաղից, հողն բէկական, սակւ և նուազ ար- դիւնաբեր, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 100 տ. եկեղեցին նորակառոյց, քարուկիր, Սուրբ Մեսրոպ, քահանան գալիս է Վանք գիւղից. ծուխ 35. ար. 175. իգ. 135։

            ԺԲ. ՎԱՆՔ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է նոյն սարի հիւսիսահայ- եաց լանջի վերայ՝ Հատրութ գիւղի հարաւային հանդէպ. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, սակաւ և կարի նուազ ար- դիւնաբեր, ամենայն ինչ նոյն, եկեղեցին Սպիտակ-Խաչ-Վանք, քահանայ՝ մի։ Ծուխ 35. ար. 155, իգ. 114.

 

ՍՊԻՏԱԿ-ԽԱՉ-ՎԱՆՔ.

 

            Հիմնուած է Վանք գիւղից ներքև մի տեսարանաւոր հարթակի վերայ, շինուած է անտաշ քարով և կրացեխով։ Վանքս ունի փոքր կաթուղիկէ և գաւիթ։ Տաճար և գաւիթ ի միասին չափելով երկարութիւնն է 15 մ. 75 սանթ. լայ- նութիւնն 7 մ. 10 սանթ.։ Վանքս, որ եկեղեցի համարուած է Վանք գիղացւոցն, բայց միևնոյն ժամանակ մեծ ուխտա- տեղի է գաւառիս՝ հայ բնակչաց։ Տաճարիս ներսում հիւսի- սային խաճարձանի վերայ, որ հաստատուած է կամարի տակ։

            «Ես Սիրաւք կանգնեցի զխաչս հաւր իմոյ Խութլափի թվ. ՉՁԲ. (1333)»։

            Դրան հարաւային կամարի վերայ. «Շինեցաւ ՌՃՁԴ. այն տարին էր Թահմազ խան»։

            Զանգակատան յիշատակարանն. «Յիշատակ է զանկա-

 

/Էջ 67/

 

տունս Սուրապի որդոյ Ավանէս եպիսկոպոսին» 1)։ Արեւմտեան լուսամտի տակ արտաքուստ.

            «Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս... Վրդանէս Թ. ՌՃԽԳ»։

 

ԲԵՄ

 

            Տաճարիս արեւմտեան կողմում, դրան մօտ հանգստա- րանում կայ մի բեմ, որ շինուած է սրբատաշ քարով։ Բե- միս արևմտահայեաց երեսին մէջ զետեղուած է մի գեղեցկա- քանդակ խաչարձան, որի գլխին փորագրուած է. «Ես աջամի որդի Ասուդարայ, որք կարդէք, յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր, աղաչեմ. ի թվիս ՉՂԷ.»։

            Բեմիս առաջ՝ մի մէջքն կլոր քարի վերայ. «Այս է հանգիստ բարեայպաշտին Ասուդարայ, ու կէսաւրեայ ժամանա- կաւ ի Քրիստոս փոխեցաւ, ով կարդայ....»

            Սորա մօտ. «Այս է հանգիստ բարեպաշտ Վալիճանայ, որ կէսաւրէ ժամանակաւ ի Քրսիտոս փոխեցաւ, ով..»։ Վա- լիճան-բէկիս հայրն գրել տուած է տապանի միւս երեսին. «Ես Ախիջան որդի Ջալալայ կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հոգոյ որդոյ իմոյ Վէլիճանին, որք երկրպագէք, յաղաւթս յի- շեցէք ի Քրիստոս յԱստուծոյ թվին ՋԻԷ.»։

            Տապանիս մօտ. «Այս է հանգիստ Խոնտբեկուն դուստր Ախիճանին, կողակից Կոստանտելին և քոր Վէլիճանին. յիշե- ցէք ի Քրիստոս յԱստուծոյ թվ. ՋԿԱ.»։

Ուխտաւորաց համր վանուցս հիւսիսային կողմին մօտ կայ մի մեծ սենեակ, որի դրան ճակատակալ քարին վերայ փորագրուած է. «Ես Մկրտիչս.. յիշատակ է թանապէս (մեծ սենեակ) Սուրապի որդի Ավանէս եպիսկոպոսի. շինեցաւ ՌՃՁԴ. թվին. այն տարին էր Թահմազ խան, Օսմանլուն երկ- րէս դուրս արաւ»։

–––––––––––––––––––––

                1) Վանուցս հարաւային կողմում ամփոփուած են Յովհաննէս, Մկրտիչ և Պետրոս եպիսկոպոսների մարմիններն։ Աւանդաբար պատմում են. «Յով- հաննէս եպիսկոպոսը եկած է Միլին քղաքիցն (Փէյղամբարիցն) իւր ժողո- վրդով միասին. ինքն նստած է վանքումս, իւր հետ բերած ժողովուրդը՝ բնակեցնում է Որդնաշատ, Թղասեռ և Հատրութ գիւղերում։

 

/Էջ 68/

 

            Վիմափոր խուցեր. Մեծ սենեկիս հիւսիսային կողմին մօտ կայ երկու վիմափոր խուցեր, որոց մուտքն մի է։ Կար- ծես խուցերիցս մին եղած է ճգնարան և միւսն ննջարան։

            Վանքումս ղած է մի սպիտակ խաչ, որ ունեցած է չափազանց ուխտաւոր, սակայն գողացած են սոյն թանկագին հնութիւնը. որի հետ և մի քանի կոնդակներ, որք գրուած են եղկ Աղուանից Եսայի, Ներսէս և Յովհաննէս կաթուղի- կոսներից։

            ԺԳ. ՀԱԴՐՈՒԹ ԱՒԱՆ. Հիմնուած է մի խոր ձորում, որի հարաւային, սրևմտեան և հիւսիսային կողմերը պա- տած են բարձր սարեր, միայն բաց է արևելեան կողմն։ Բնակչաց մի մասն բնիկ, մի մասն գաղթած Ղազանչուց (Գողթան գաւառից), մի մասն տեղափոխուած Միլին քաժ ղաքից, և փոքր մասն Բարկիւշատից, Ղարադաղից, Ցորից և Թիփլիզից. հողն բէկական, չափազանց սակաւ 1), ամենա- փոքր մասն ջրարբի և այգևէտ, տեղական բերքերբ նոյն, միայն չկայ ոչխար, գովելի օդն, կլիման և ջուրն. երկար կեանք 110 տարի. եկեղեցին Սուրբ Յարութիւն. քարուկիր, կառուցեալչորս սիւների վերայ, երկարութիւն 18 մետր 35 սանթիմ, լայնութիւնն 9 մետր 4 սանթիմ։ Հիւսիսային երկրորդ կամարի խոյակից ներքև. «թվ. ՌՃՀ.» որ է շինու- թեան թուականն. քահանայ երկու։ Ծուխ 260. ար. 1060. իգ. 850։

            Աւանումս կան շուկայ, վաճառանոց և արուեստաոր- ներն –– դերձակ, հիւսն, սափրիչ, կօշկակար, որմահիւս, դար- բին, ոսկերիչ, մսագործ, ևն. ևն.։

            այ նաև միդասեան ծխական երկսեռ ուսումնարան, ուր ուսանում են 130 աշակերտ և աշակերտուհի։ Ուսում- նարանիս մուտքն գոյանում է

            Թոշակադրամներից            .           .           .           .           .           400   ոուբ.

            Ննջեցելոց նուէրներից        .           .           .           .           .           200      ,,

            Կշռից (Ղափանից)  .           .           .           .           .           .           200      ,,

–––––––––––––––––––––

                1) Մօտ 300 ծուխ Հատրութն ունի միայն վեցհարիւր օրավար հող։

 

/Էջ 69/

 

            Մարդասիր. Ընկեր. նուէր   .           .           .           .           .           120   րուբ.

            Մասնաւոր նուէրներից       .           .           .           .           .           150      ,,

            Բարեկր. Մեսրոպ քահանայ Տէր-Ոսկան-

            եանի նուիրած 1000 րուբլւոյ տոկոս.         .           .           .             40      ,,

            Ժամհարեան եղբայրներից նուէր.            .           .           .             25      ,,

                                               –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

                                                                       Ընդ ամենն                          1135      ր.

Ելք.     տարեկան ռոճիկ վարժապետի     .           .           .           .           450   րուբ.

                        ,,          ,,       վարժուհւոյ       .           .           .           .           440      ,,

            բնակարանի վարձ   .           .           .           .           .           .           180      ,,

                                               –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

                                                                       Ընդ ամենն                          1080      ր.

            Աւանումս կայ նաև մետաքս քաշելու գործարան, հեռագրատուն, արքունի զօրանոց, որի մէջ սովորաբար նստում է 1500 զինուորական––հեծելազօր կօզակ։

            ԺԴ. ՈՐԴՆԱՇԱՏ. Գիւղս հիմնուած է Հատրութի արև- մտեան կողմում եղած սարի ստորոտում, բնակիչք տեղափո- խուած Միլ քաղաքից, հողն բէկական և նուազ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն. գովելի օդն, կլիման և ջուրն, եր- կար կեանք 110 տարի, եկեղեցին Սուրբ Հռիփսիմէ, քարու- կիր, քահանայ մի։ Ծուխ 50. ար. 195. իգ. 190։

            ԺԵ. ԹՂԱՍԵՌ. Գիւղս խիստ մօտ է Որդնաշատին, բնա- կիչք տեղափոխուած են Միլ քազաքից, հողն արքունի, ամ- նայն ինչ նոյն ըստ Որդնաշատի, եկեղեցին Ամենափրկիչ 1), փայտաշէն, քահանայ մի։ Ձեռագիր աւետարան եկեղեցումս, պահուած անխնամ, չունի յիշատակարան, քանզի գողացած են և անյայտացրած։ Ծուխ 110. ար. 770. իգ. 390։

            Անապատ. Գիւղիս արևմտեան կողմում կայ մի փոքր եկեղեցի՝ կառուցեալ մի բլրակի վերայ սոյն անուամբ, որ կանգուն է։

            ԺԶ. ԿԱՐՄՐԱԳՈՒՃ. Գիւղս հիմնուած է Հատրութի հիւսիսային կողմի սարի ստորոտում մի խոր ձորի մէջ. բնակիչք

–––––––––––––––––––––

                1) Գիւղիս նախկին բնակչաց եկեղեցին, որ շինուած է մի բլրակի վե- րայ գտնուում է գիւղիս և Կարմրագուճի մէջ, քարուկիր է և կոչւում է Հին-Թղասեռի եկեղեցի, որի մօտ է աւերակ գիւղատեղին և հանգստարանն։

6

/Էջ 70/

 

կիսով չափ բնիկ և կիսով չափ տեղափոխուած Ղափանից. հողն արքունի, սակաւ և նուազ արդիւնաւէտ, օդն, կլիման և ջուրն անվնաս, երկար կեանք 80 տ. եկեղեցին Ամենա- փրկիչ, քարուկիր, երկարութիւնն 12 մետր 80 սանթիմ, լայնութիւնն 7 մետր 38 սնթիմ, քահանայ մի. Ծուխ 50. ար 240 իգ. 228։

            ԺԷ. ՔՈՉԲԷԿ. Շէնս հիմնուած է նոյն սարի արևելեան կողմում, հարաւահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, մասամբ ջրարբի և հացատու, տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն սննդարար, երկար կեանք 80––90 տարի, եկեղեցին Սուրբ Յարութիւն, քարուկիր, քհանան գալիս է Հատրութից։ Ծուխ 25. ար. 75. իգ. 60։

            ԺԸ. ՄԵԼԻՔՋԱՆԼՈՒ. Հիմնուած է նոյն սարի հարաւա- հայեաց մի բլրի վերայ, բնակիչք գաղթած Ղարադաղից, հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն (չիք այգի, թթենի, բո- ժոժ և ոչխար), պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 85––90 տ. եկեղեցին նորաշէն, քարուկիր, քահանան գալիս է Հադրութից. Ծուխ 32. ար. 155. իգ. 132։

            Ժ Թ. ՊԼԵԹԱՆՑ (Պլըթան). Հիմնուած է նոյն սարին մի ձորի արևմտահայեաց լանջին վերայ. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, ունի նաև այգի, բոժոժ և պարտէզ, անվնաս օդն, կլիման և ջուրն. եկեղեցին Սուրբ Ստեփաննոս, քարուկիր, քահանան գալիս է Հատրութից։ Ծուխ 20. ար. 90. իգ. 70։

            Ի. ԽԱՐՄԱՆՋՈՒՂ. Հիմնուած է նոյն սարի արևելահա- յեաց լանջի վերայ. բնակիչք գաղթած են Ղարադաղից. հողն արքունի, ամենայն ինչ նոյն (միայն չունի այգի, թթենի և բոժոժ). եկեղեցին Ծաղկավանք, քարուկիր, նորաշէն, քա- հանայ մի. Ծուխ 40. ար. 160. իգ. 150։

            ԻԱ. ԱՂ-ԲՈՒԼԱՂ. Հիմնուած է միևնոյն սարի արևելեան կողմում, բնակիչք գաղթած են Ղարադաղից. հողն արքունի, անջրդի, սակաւ, բայց հացատու, ամենայն ինչ նոյն, եկեղե- ցին Սուրբ Աստուածածին, ձեղունն փայտաշէն, քահանան գալիս է Խարմանջուղից։ Ծուխ 32. ար. 122. իգ. 110։

 

/Էջ 71/

 

            ԻԲ. ԸԽԵՑԻՔ. Հիմնուած է միևնոյն սարի արևելեան ստորոտում. բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, անջրդի, սակայն հացատու, ամենայն ինչ միևնոյն են օդն, կլիման, ջուրն, եր- կար կեանքն, եկեղեցին և քահանան։ Ծուխ 20. ար. 65. իգ. 50։

            ԻԳ. ԻՏԵԼԵՑԻՔ. Հիմնուած է նոյն սարի արևելեան ստո- րոտում. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, մասամբ ջրարբի, տե- ղական բերքերն նոյն (ունին այգի, թթենի, մետաքաթել), սննդարար օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 80. եկեղե- ցին Սուրբ Աստուածածին, քարուկիր, փոքր. քահանան գա- լիս է Հատրութից։ Ծուխ 60. ար. 265. իգ. 235։

 

ԿԱՒԱՔ.

 

            Ուխտատեղիս գտնուում է այն սարի վերայ, որ ընկած է Ղուրու-չայի աջ կողմում գրեթէ, արևելքից արևմուտք՝ առանձնացած ամեն կողմերից։ Այս մի հին միջակ վանք է՝ շինուած չորս սիւների վերայ կոփածոյ քարով և կրացե- խով. բայց արևելքից արևմուտք ճաքած է վանքիս գագաթն։ նուց ունեցած է և ամուր շրջապարիսպ, միաբանից խու- ցեր և ուխտաւորաց սենեակներ. սակայն աւերակ են այժմ։ Սուրբ Հակովբայ մարմինն ամփոփուած է հարաւային փոքր խորանի մէջ։ Մեծ ուխտատեղի է, սպիտակ տապանաքարն սևացած է շատ մոմեր փակցնելուց։ «Յակովկայ և Իրաւա- փառայ» է վանքս ըստ պատմչին Աղուանից։

            ԻԴ. ՀԻՒՔԻՒՐԱԹԱՂ. Հիմնուած է միևնոյն սարի հիւ- սիսային կողմում, բնակչաց մեծ մասն գաղթած Ղարադա- ղից, հողն բէկական, անջրդի, բայց այգևէտ. տեղական բեր- քերն նոյն. օդն և կլիման փոքր ինչ ծանր ամրան, երկար կեանք 75 տ. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, քարուկիր, քահանան գալիս է Հատրութից։ Ծուխ 26. ար. 112. իգ. 114։

            ԻԵ. ՈՂԵՐ. Հիմնուած միևնոյն սարի հիւսիսային կող- մում, բնակիչք բնիկ, հողն բէկական, ջրարբի և բազմարդիւն, տեղական բերքերն նոյն (միայն չ՛ունի այգի և բոժոժ(, ե- կեղեցին կիսատ, քահանան նոյն։ Ծուխ 15. ար. 75. իգ. 55։

 

/Էջ 72/

 

            ԻԶ. ՋՐԱԿՈՅՍ. Հիմնուած է միևնոյն սարի հիւսիսահայեաց կողմում մի ձորի ձախ լանջի վերայ, բնակիչներից եօթն ծուխ բնիկ և մնացեալներն գաղթած Ղարադաղից. հողն բէ- կական, անջրդի և նուազ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն և կլիման, պատուական ջուրն, երկար կեանք 90 տ. եկեղեցին Սուրբ Ստեփաննոս, կառուցեալ չորս սիւների վերայ. երկարութիւնն 17 մ. 55 սանթ., լայնու- թիւնն 11 մետր 24 սանթիմ. «Յիշատակ է Սուրբ Իստեփա- նոյս (Ստեփաննոս) եկեղեցիս Ճարակոյսա ռամիկ ժողովրդեան թվ. ՌՃԽԷ.»։ Քահանան գալիս է Ծակուռուց։ Ծուխ 37. ար. 156. իգ. 153։

            ԻԷ. ՄԱՄԱՏԱՁՈՐ. Հիմնուած նոյն սարի Հիւսիսային կողմում երկու ձորերի մէջ կախուած մի սեռի վերայ. բնակ- չաց կէս մասն բնիկ. իսկ մնացեալ կէսն գաղթած Ղարադա- ղից և եկած Դողից. հողն արքունի և անջրդի, տեղական բերքերն նոյն. օդն, կլիման և ջուրն գովելի. երկար կեանք 110 տ. եկեղեցին Սուրբ Մինաս, հնաշէն, կառուցեալ երկու կամարների վերայ. երկարութիւնն 14 մետր 70 սանթիմ, լայ- նութիւնն 7 մետր 95 սանթիմ. քահանան գալիս է Ծակու- ռուց։ Եկեղեցուս հիւսիսային կամարի վերայ. «Ես Ազարիա աբղա (աբեղայ) Դաւիթ Էրեց, որ շինող եկեղեցոյ շինեցի տէր»։ Նոյն կամարի միւս կողմում. «Խաչս Բաղդասարին է, իւր կողակցին… (եղծուած)»։ Դրան գլխին. «Թվ. ՌԾ.»։ Ծուխ 33. ար. 110. իգ. 117։

            ԻԸ. ԾԱԿՈՒՌԻ 1) գիւղ. Հիմնուած է նոյն սարի հիւսի- սային կողմում, Վանէսայ սարի ստորոտում, մի ձորի երկու լանջերի վերայ. բնակչաց մի մասն բնիկ և միւս մասն գաղ- թած Ղարադաղից. հողն բէկական, սակաւ և անջրդի, վասն որոյ սակաւ այգիներն. տեղական բերքերն նոյն, նշանաւոր են տանձն և խնձորն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 100 տ. եկեղեցին Ծաղկավանք, հոյակապ, կա- ռուցեալ երկու սիւների վերայ, քահանայ մի։ Դասից վերև

–––––––––––––––––––––

                1) Մի քանի հայ գերդաստան կայ Պակաթաղում։

 

/Էջ 73/

 

ունեցած է կաթուղիկէ. բայց խոնարհած է։ Երևի թէ վանք եղած է այս, յետոյ փոխած են եկեղեցու, որի երկարութիւնն է 15 մետր 25 սանթիմ, լայնութիւնն 12 մետր։ Մի Խաչ- արձան քարի վերայ, որ կարծեմ հանգստարանից բերած են, փորագրուած է. «Թիւ ՌԽԷ.»։ Արձանագրութիւն դրան գլխին ճակատակալ քարի վերայ, «Ես Յակովբ վարդապետ՝ աշակերտ մեծին Եսաեա վարդապետին Կրճեանցոյ՝ ի գիւղաքաղաք գեղ- ջէն Թաղլարցի. յազգէն Թանկոց առաջնորդ կարգեալ է հայ- րապետէն Աղուանից տեառն Երեմիոյ մի քանի գիւղօրէից Ղու- զաց 1) , ոչ թողին բնակիլ ի հայրենի աթոռն մեր։ Այլ որն ելա և շրջեցա, և ոչ գտի առաւել քան զայս և հաճեցայ բնա- կիլ աստ և հրդել (հարթեալ) զՅնդուսար ի տեղի բնակութեան և սկիզբն արարեալ շինեցի եկեղեցիս ի կաթուղիկէն յիշատակ հոգոյ իմոյ և ծնողաց իմոց հօրն իմոյ Դալվաթի սորան և մօրն Մարիամին և դահեակ սնուցիչ երկու քոռն իմոյ Սառի, Յա- շաքին՝ ողորմութեան, աղաչեմ կենաց. շինեցաւ սուրբ եկեղե- ցիս ձեռամբ Յակովբ վարդապետին ի թվին ՌՃԼԱ.»։ Ծուխ 40. ար. 140. իգ. 128։

            ԻԹ. ՀԿԱԿՈՒ ՇԷՆ (Հակակ) Հիմնուած է նոյն սարի հիւ- սիսային կողմի մի ձորում, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի. տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն սննդարար. երկար կեանք 80–85. եկեղեցին սուրբ Աստուածածին, քա- րուկիր, փոքր, քահանայ մի։ Ծուխ 25. ար. 79. իգ. 72։

            Լ. ԹԱՂՈՏ գիւղ. Հիմնուած է Դող աւանի հարաւային կողմում, Մոխրենիսի ձորից հոսող առուի աջ կողմի բարձրու- թեան վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են Մեծ Սիւնեաց Դարաբաս գիւղից, հողն արքունի, տեղական բերքերն նոյն, բա- րեխառն օդն և կլիման, պատուական ջուրն, երկար կեանք 85, եկեղեցին սուրբ Յովհաննէս, քարուկիր. քահանայ երեք։ Ծուխ 70. ար. 256. իգ. 219։

            ԼԱ. ԴՈՂ ԱՒԱՆ. Հիմնուած է համանուն բերդասարի արևելահայեաց լանջին վերայ՝ ստորոտին մօտ. տեսարանն

–––––––––––––––––––––

                1) Ղուզի նշանակում է՝ արեգդէմ չէ. իսկ այս տեղ նշանակում է սարիս հիւսիսահայեաց լանջերի վերայ եղած գիւղօրէից։

 

/Էջ 74/

 

գեղեցիկ, բնակիչք բնիկ, բայց մասամբ եկած Ղազանչուց, հեղն մէլիքական, պտղատու և արդիւնաւոր, տեղական բեր- քերն նոյն, պատուական օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 100. եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս, հոյակապ, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, երկարութիւնն 21 մետր 70 սանթիմ. լայնութիւնն 12 մետր 92 սանթիմ։ Եկեղեցիս ունի և կա- թուիկէ և երկու քահանայ։ Դրան ճակատակալ քարին վեժ րայ փորագրուած է. «Թվին ՌՃՁԵ. այս սուրբ Ոհանէս եկե- ղեցուս գլուխն նորոգեց Ղուկազ վարդապետի որդի Մէլիք-Ե- կանն. յիշատակ է հոգոյն իւրոյ, ով որ կարդայ մէկ բերան Աստուած ողորմի ասէ»։

            Եկեղեցիս ունի քարեայ խաչկալ, որի հիւսիսային դրան վերայ փորագրուած է. «Որ ողորմի Քրիստոս Աստուած. յի– շատակ է խաչակալս պարոն Մէլիք Եկանիս և ծնողաց իմոց Մօսէս, Ղուկաս վարդապետին, մօրն իւր Շհօին և ծնողին իմ Մարիա- մին և եղբարն իմ Արամին և քոյրն իմ Խանում, կողակիցն Խա- նում աղին, որդի Արամին, Ըսայուն (Եսայուն) Պաղտամին, Օսէ- փին, Պաղրին, Առաքելին, Սափարին, Պաղումին, Վերտին, կողակիցն Գոզալին, դուստր Թավարին, Խանպաճին, Խաթուն Խաթայուն, և այլն եղելոց ողորմի ասէք, ամեն. թիւն ՌՃԷ.»։ Ծուխ 280. ար. 765. իգ. 695։

 

ԵԿԵՂԵՑՈՒՄՍ ԿԱՆ ՀԵՏԵՒՅԱԼ ՄԱՍՈՒՆՔՆԵՐՆ.

 

            1) Կենաց փայտ արծաթեայ խաչի մէջ։

            2) Մի արծաթեայ խաչում, որի վերայ քանդակուած է. «Այս է մասունք և նշխարք սրբոյ Առաքելոյն Թօմայի և Յակովբայ զմահատ (՞) նահատակին. ես Շռութեցի Մարգարիտ ապաշխարողս ետու զայս նշխարքս քեզ ծերունի Սարգիս վար- դապետիդ յիշատակ հոգոյ իմոյ ի վայելումն յաւիտենական քո, թվ. ճ.»։

            3) Այլ արծաթեայ խաչում. «Յիշատակ է Մէլիք Եսայի (ու) որդի Սափարի բէկին, որ ետ Դողա կուսանաց Անապա- տին. սա է Յակովբ հայրապետին և Թէոդորոսի մասունք…»։

 

/Էջ 75/

 

            4) Մասն սրբոյն Յակովբայ՝ նոյն տեսակ խաչում. «Ես Գրիգոր շինել տվի սուրբ խաչս յիշատակ ինձ առաջ անմա- հական է ՛ի Քրիստոս Աստուած հաւատաց է Սուրբ Ակովիկ, որ է Դիզակ 1)։ Հաթերքեցի ոսկերիչ Մուրատս շինեցի. թվ. ՌՂ. էր»։

            5) Մասն Բարսղի Կեսարացւոյն, մի արծաթեայ ոսկե- զօծ աջում. «Այս է աջն սրբոյն Բարսեղի հայրապետին Կեսա- րու, որ ես Սարգիս վարդապետս վերստին նորոգել տըվի յի- շատակ ինձ և ծնողաց իմոց Օհանին և Եղիսապետին ի դուռն Սուրբ Աստուածածին թվ. ՌՃԵ- ին. այժմոյս (Փրկչական) ՌՃԾԲ. ի գիւղն Կողպ»։

 

ԴՈՂ ԱՒԱՆԻՍ ՄԷԼԻՔՆԵՐԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆՆ.

 

            Եկողեցուս հարաւային կողմին պատկից շինուած է մի նեղ և երկար մատուռ իբրև դամբարան, որի մէջ ամփոփուած են բոլոր մէլիքներն և մէլիքազուններն։

            «Այս է տապան Մէլիք Եկանի հայր Ղուլաս վարդապե- տի, ով կարդայ ողորմի ասէ. թվին ՌՃԿԴ.»։

      «Այս է տապան քաջ իշխանին

Եկան անուն մեծ Մէլիքին,

Որ է որդի բարեպաշտին

Ղուկաս անուն վարդապետին.

Եղե սիրեցեալ ամենայնին

Նատիր անուն թագաւորին։

Տիրապետեաց սայ իր երկրին

Ի Աղուանից ի նահանգին

Յոյժ պատուեցաւ Պարսից ազգէն

Քան զիշխանս Հայոց երկրին… ՌՃՂԳ.»։

      «Այս է տապան քաջ իշխանին

Մէլիք Եկանի որդի պարոն Մէլիք Արամին,

Որ շատ սիրական էր Նատիր Շահին

Որ յառաջ վախճանեցաւ հայր սորին,

Որ շափաղաթ ունէր Նատիր Շահին,

–––––––––––––––––––––

                1) Դիզակ գաւառում։