Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 361/

 

ԺԹ. ԶԱՒԷ ԳԱՒԱՌ (Ղազախ)

 

            Ա. ՊՕՂՈՍ-ՔԻԼԻՍԱ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Դիլիջանի հիւ- սիս արևմտեան կողմում, Աղստև գետակի ձախ կողմում մի լեռնալանջի վերայ. բնակիչք գաղթած են Երևանի Արզնի և Կամրիս գիւղերից Հասան խանի ժամանակ. հողն արքու- նի, լեռնային և միջակ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն––ցորեն, գարի, գարնանի, ոչխար. տաւար––պատուա- կան օդն, ջուրն և կլիման, երկար կեանք 115 տարի. եկե- ղեցին սուրբ Աստուածածին, հնաշէն, կամարակապ. քահա- նայ մի:

            Ծուխ 74, ար. 501, իգ. 408:

            Գիւղումս կայ միդասեան ուսումնարան, աշակերտ 25, վարժապետին տարեկան 300 րուբլի:

            ՂՈՒՇ-ԴՈՂԱՆ կոչուած տեղում, գիւղիս հիւսիսային կողմում կայ աւերակ եկեղեցի գիւղ և հանգստարան:

 

ՋՈԽՏԱԿ-ՎԱՆՔ

 

            Գտնուում է Պօղոս-քիլիսայի արևմտեան կողմում եր- կու առուակների մէջ ընկած մի անտառապատ հովտում: Երկու վանքեր են մօտ առ մօտ շինուած:

            Արևելեան վանքն¹) կառուցեալ չորս կամարների վե- րայ, որոց գլխին բազմած է կաթուղիկէն, ունի չորս փոքր և մի աւագ խորան. ութ լուսամուտ, երկու խորհրդարան, մի դուռն արևմտեան կողմից և երկու ճգնարան. 9 մետր 78 սանթիմ երկարութիւն, 7 մետր 57 սանթիմ լայնութիւն: Գեղեցկաքանդակ խաչերով զարդարուած են երկու վերին և փոքր խորաններ և սոցա ժողովրդահայեաց երեսներն: Այժմ խոնարհուած է ամբողջ կաթուղիկէն, հարաւային լու- սամտի շրջանակ անկիւնաքարերն, դրան սեմերն և գլխի քարն և բուսած են տանեաց վերայ ծառեր: Վանքիս հա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Արձանագրութիւնից երևում է որ ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ է անուոն:

 

/Էջ 362/

 

րաւային կողմում արտաքուստ:

            «Կամաւն Աստուծոյ ես Տալիթայս միաբանեցայ սուրբ Գրիորիս. միաբանքս ետուն Ա. պատարագ ՛ի տաւնի ծառա- զարդին. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ»:

 

Աւագ խորանի հիւսիսային կողմում ներքուստ.

 

            «Այս իմ գիր է Բէկիս և Բարինիս, որ գնեցաք զաջոյ խորանս հանապազ մեզ պատարագ. կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ»:

            Արեւմտեան վանք. շինուած է այս եկեղեցու ձևով մի կամարի վերայ, որ ունի երկու փոքր և մի աւագ խորան չորս լուսամուտ և մի դուռն արևմտեան կողմից, 8 մետր 62 սանթիմ երկարութիւն, 6 մետր 40 սանթիմ լայնութիւն: Ամբողջապէս կանգուն է վանքս և անվնաս. միայն բուսած են տանեաց վերայ ծառեր:

 

Դրան ճակատակալ քարի վերայ.

 

            «ՈԾ. Հայոց .. ամիրութեան Լաշայի, ՛ի տէրութեան .. խանին ես Հայրապետ առաջնորդ ուխտիս որ կոչի Պետրոսի վանս, շինեցի զսուրբ Աստուածածինս և յուսով կարգեցի զճրագալոյցն Բ. խորանն ինձ պատարագ առնել և Ա. իմ եղ- բաւրն Շմաւոնին և .. զամեն եկեղեցիս իմ ծնողացն… մա- կաց. կատարիչք գրոյս աւրհնեալ… խափանիչք դատապարտին.. մեղացս տէր է առաջի Աստուծոյ» (կէտադրեալ բառերն եղծուած են):

 

Հիւսիսային փոքր խորանի դրան վերայ.

 

            «Ի թվ. ՈԾԶ. ես Մայրացեալս շինեցի զխորանս ՛ի հա- լալ արդեանց իմոց և առաջնորդք սորա ի տուն ՛ի տարումն.. ժամ տեառնընդառաջին. խափանողքն դատին ի Տեառնէ»:

 

/Էջ 363/

 

Հարաւային փոքր խորանի դրնագլխին.

 

            «Յայսմ խորանի Ա. ժամ ի տաւնի սուրբ Սարգսին՝ Սար- գսին արասցեն, զի նորա արդեամբք շինեցաւ խորանս, ով զժամս խափանէ, դատի ի Տեառնէ»: Կային արձանագրութիւն- ներ և վանքիս արևելեան արտաքին կողմում. բայց մեծ մասամբ եղծուած, վասն որոյ թողինք:

            Վանքերիս շուրջն լի է գերեզմաններով: Միաբանից սենեակներն շինուած են եղել գետնափոր, վիմափոր և փայ- տեայ: Իսկ շրջապարսպի հետքերն անգամ անկարելի եղաւ գտնել:

 

ՄԱԹՈՍԻ ԳԻՒՂԱՏԵՂ.

 

            Ջոխտակ վանքին հարաւային հանդէպ, մի առուի աջ կողմի բարձրութեան վերայ, մի կանաչազարդ սարահար- թում, որի հարաւ-արևելեան ծայրումն է հանգստարանն և եկեղեցին, որ փոքր է և կառուցեալ մի կամարի վերայ: Վերից մինչև վար քանդուած է խորանի լուսամուտն իւր կողերի պատերով միասին. և բուսած տանեաց վերայ ծա- ռեր: Եկեղեցիս ունի և գաւիթ, որի երկարութիւնն ձգուած է հիւսիսից հարաւ մի միջնակամարով: Գաւթումս ամփո- փուած են շատ ննջեցեալներ:

 

Եկեղեցւոյ դրնագլխին վերայ,

 

            «Կամաւն Աստուծոյ (ես) տէր Յորդանան շինեցի զեկեղե- ցիս ՛ի թվին ՈՂԶ. իշխանութեան Աւագին ողորմութեամբ և տրաւք Պղնձահանացն Աստուածածնի և առաջնորդութեամբ Պետրէի և Համազասպա, որք երկրպագէք, յիշեցէք ի Քրիս- տոս զԾնողք մեր զԵնոք և զՄարթա իւր և զՄխիթար, զՄե- նաւոս, զոր (դին) Նաթանաէլն Յորդանանա Հոռիմսիմի….»: «Աստուած ողորմի Խաչատուրին» «Տէր Աստուած ողորմի Աղ- բադին և Անդաւին»: Հարաւային սեմի վերայ. «Ես Պետրէ և

 

/Էջ 364/

 

Համազասպ համարեցաք զԾովքն. եդաք սահման ժողովուրդ Աստուածածնիս, ով որ խափանէ, դատի ի տեառնէ, ամէն»:

            Եկեղեցուս հիւսիսային որմի մօտ արտաքուստ կայ խաչարձան, որի երկարութիւնն առանց պատուանդանի է 2 աետր 50 սանթիմ և լայնութիւնն 1 մետր 20 սանթիմ. որի վերայ քանդակուած է:

            «Շնորհիւ Աստուծոյ ես Մխիթար և Արուեր (կանգնեցաք) սուրբ խաչս բարեխաւս մեզ թվ. Չ.»:

            Սուրբ Սարգիս մատուռ. Պօղոս Քելիսայի արևմտեան կողմում մի տեսարանաւոր բլրի վերայ:

 

ՀԱՂԱՐԾԻՆ ՎԱՆՔ (63),

 

            Հիմնարկուած է Պօղոս-Քիլիսայի հիւսիսային կողմում, մի խոր ձորի ձախ լանջի հարթակի վերայ: Վանքիս հարա- վային ձորով հոսում է Հաղարծին վտակն, և արևելեան ձո- րով մեծ աղբիւրի ջուրն, որ դարձնում երկու ջրաղաց: Եր- կու ջրերս միանալով վանքից փոքր ինչ վար խառնուում են Աղստևին:

            Ա. ՎԱՆՔՍ, որ անուանուած է սուրբ Աստուածածին, շինուած է խաչաձև չորս կամարների վերայ սրբատաշ մոխրագոյն քարով. որոց վերայ բազմած է գեղեցկաձև կա- թուղիկէն. ունի մի աւագ, երկու փոքր խորաններ, երկու դուռն հարաւային և արևմտեան կողմերից, հինգ լուսա- մուտ, (և մի զոյգ լուսամուտ մեծ խորանի ետև), երկու խորհրդարան, 14 մետր 50 սանթիմ երկարութիւն, 11 մե- տր լայնութիւն. (երկու փոքր խորանների դռներն բացուած են աւագ խորանի միջով):

Վանքիս հարաւային դրնագլխի վերայ՝  խոշոր գրերով.

            «Թվ. ՇԻ.»: Միւս կողմում «ՉԼ.»: Դրանս արևելեան կողմում կայ մի գեղեցկաքանդակ խաչարձան պատուանդա- նով հանդերձ, որի մօտ մի քարի վերայ քանդակուած է երկու վեղարաւոր վերդապետների պատկերներ, որք փիլոն

 

/Էջ 365/

 

ծածկած և բարձրացրած են Հաղարծին վանքիս կաղապարը: Խաչարձանիս կից է մի մեծ և լայն տապանաքար, որն բա- ժանուած է միջից մի գծով. այս քարիս տակ ամփոփուած են երկու հոգևոր եղբարք, որք միացած են եղել հոգւով, սրտով, համամիտ և համակամ գործով: Զոր օրինակ մի հոգւով բնակած են երկու մարմնոց մէջ կենդանութեամբ. նոյնպէս մի քարի տակ բնակած են մահուամբ երկու մար- մնով:

 

Ներքուստ տաճարիս հարաւային որմի վերայ.

 

            «Շնորհիւն Աստուծոյ ես Բէկս որդի Աշոտոյ յազգէ Հար- բանց և ամուսին իմ Բոբոնա և եղբայր իմ Սմբատ միաբանե- ցաք ի սուրբ ուխտս, որպէս և հայրս իմ և տվաք գինս շի- նութեան»:

            Վանքս նորոգած են Թիփլիսեցի Չիթախեաններն. «ես Թիֆլիզեցի Չիթաղի որդի Թաղայ, որդի մահտեսի Սուլխանս և եղբայրն իմ Զալն և մեր որդիքն Ստեփաննոսն և Թաղին և Փահրապատցի Խոճա Գուլին և իւր որդի Յարութիւն մե- ծաւ յուսով՝ որ առ Քրիստոս վերստին նորոգեցաք զՀաղար- ծինոյ զեկեղեցիսն զսուրբ Աստուածածինն և սրբոյն Գրիգո- րին՝ յիշատակ մեզ և համօրէն ննջեցելոց մերոց ՛ի թվ. ՌՃԼ. Հայոց»:

            Վանքիս ունի և մեծ գաւիթ, որ շինուած է կաթնա- գոյն չիչ քարով և ունի 15 մետր 30 սանթիմ երկարութիւն, 13 մետր 82 սանթիմ լայնութիւն: Ամբողջապէս խոնար- հուած է գաւթիս գլուխն:

            Բ. ՎԱՆՔ Սուրբ Գրիգոր, որ շինուած է մեծ վանքի հարաւային կողմում միևնոյն ձևով, բայց կաթնագոյն չիչ քարով և որ ունի չորս փոքր և մի աւագ խորան¹), մի դուռն, ինն լուսամուտ, երկու խորհրդարան, մի կաթուղի- կէ, 9 մետր երկարութիւն, 7 մետր 90 սանթիմ լայնու- թիւն: Վանքս ունի հրաշալի գաւիթ, որ կառուցեալ է չորս

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բեմի մէջ տեղից է խորանս բարձրանալու սանդուղն:

 

/Էջ 366/

 

միապաղաղ սիւների և տասներկու կիսասիւների վերայ: Ա- ռաստաղի մէջ տեղում բազմած է կամարների վերայ մի ութանկիւնի գմբէթ, որ ունի նոյն ձևով երդիկ: Երկարու- թիւն հիւսիսից հարաւ 14 մետր 30 սանթիմ, լայնութիւն արևելից արևմուտք 11 մետր 50 սանթիմ:

 

Դրան վերայ.

 

            «Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ այս մեր գիր յիշատակի է և արձան մշտնջենաւոր որդոց մերին Սարգսին յազգէ Բա- գրատունեան Իւանէի և Զաքարէի. յորժամ նախախնամութիւնն Աստուծոյ եհաս յարարածս և ետ տիրել սեփհական ժառան- գութեան նախնեաց մերոց, ետ ՛ի ձեռս մեր յառաջ զանա- ռիկ դղեակն զԱնբերդ և զթագաւորանիստ քաղաքն Անի և ապա զամուրն Բջնի. զՄարանդմինչև Գաւազան²) ՛ի Թավրէզ, ՛ի Կարնոյ քաղաքէն մինչև ՛ի Խլաթ, զՇաքի և զՇրուան, զԲար- տա մինչև ՛ի Պէլուկան և այլ բազումս իւրեանց սահմանաւքն, զոր աւելորդ համարեցաք յիշատակել: Այլ և անբարկանալին Աստուած սիրեաց զթագ պարծանաց գլխոյ իմոյ Զաքարիային և կոչեաց առ ինքն, որոյ ձեռն եղև արիութիւն: Եւ ես շի- նեցի ՛ի մեր վանքս Հաղարծին ժամատուն վիմարդեան, կա- մարակապ ՛ի դրան սուրբ Գրիգորիս և այգի յԵրևան ետու վասն յիշատակի եղբաւրն իմոյ. և պարտին սպասաւորք սորա զաւագ խորանի պատարագն Զաքարէի մատուցանել անխա- փան: Կատարիչք գրոյս աւրհնեալ լինին յԱստուծոյ, ամէն»:

 

Գաւթումս.

 

            «՛Ի թուին ՈԾԵ. յաշխարհակալ տէրութեան Զաքարէի և Իւանէի, յառաջնորդութեան Ստեփաննոսի ես Խալաթ որդի Սմբատա իմ գեղն Քանաքեռ Սկանդարեանց զհողն գնեցի և ՛ի Հաղարծինս ետու վասն իմ հոգոյս և վասն յերկարութեան

–––––––––––––––––––––

                ²) Գովզան գետ Պարսից, որ այժմ կոչուում է Կզլ-Օզան և որ հոսում է Պարսկաստանի հիւսիսային կողմից և թափուում Կասպից ծովի մէջ. (Դ. Թագ. ԺԷ. 6. և Ա. Մնաց. Ե. 26):

 

/Էջ 367/

 

Շահանշի և Աւագին: Եւ միաբանքս զծառզարդարին զերկրորդ գալստեան ժամն ինձ ետուն զամենայն եկեղեցեացս, ով զայ- գին աստից հանցէ կամ զիմ ժամն խափանէ, իմ մեղաց տէր է և Յուդայի մասնակից եղիցի»:

            Գաւթիս հիւսիս-արևելեան կողմում երկու քարերի վե- րայ քանդակուած է մի թագաւորի և մի վարդապետի պատկերներ, որոց շրջապատում կայ գրութիւն, բայց գրե- թէ անվերծանելի:

 

Տաճարիս նորոգութեան մասին.

 

            «Ի թուին ՈԴ. ՛ի Թագաւորութեան Ափխազաց Գաւր գեայ, ՛ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Գրիգորիսի ես Խաչատուր վարդապետ և Սուքեաս նորոգեցաք զսուրբ Գրի- գորիս հրամանաւ թագաւորին և իւր մեծ իշխանին Սարգսի ամիր սպասալարին՝ զհին և զնոր կազմութիւնս գրով ետ ՛ի սուրբ Գրիգորս զայգին Միջնաշինին ջրին, զՏեառն խաչ Կո- պավանից ՛ի միջին զՔուրդ գեղանն, զԱբասաձորն, զՏանձու- տն. և հրամայեաց թագաւորն զսուրբ Խաչն տաւնն իւր յի- շատակ կատարել: Արդ՝ որք հակառակ կան և հանել ջանան, քակեսցին տամբք և որդւովք և ազգայնովք. նզովեսցին ՛ի վարձէ Աստուածածնէն և ՅԺԸ. հայրապետաց և ջնջեսցին յայսմ կենաց. ամէն»:

 

Գաւթիս մէջ կան շատ ամփոփեալներ:

 

            Սուրբ Գրիգոր վանքիս հարաւային կողմին կից շինուած է համակ սրբատաշ քարով թագաւորաց Դամբարան մատուռն, որ ունի երկու խորան: Հիւսիսային խորանի առաջ եղած տապանաքարի վերայ քանդակուած է:

 

«ՍՄԲԱՏ ԹԱԳԱՒՈՐ»: Իսկ հարաւային.

 

            «Հանգիստ.. ա. թագաւորին Գագկայ»: Խոնարհած է մատուռներիս գլուխներն և սոցա գաւթի թաղն:

 

/Էջ 368/

 

            Գ. ՎԱՆՔ սուրբ Ստեփաննոս. շինուած է սուրբ Գրի- գոր վանքի արևելեան կողմում, խիստ մօտ. միևնոյն ձևով, ոճով և ճաշակով: Փոքրիկ, գեղեցկագոյն և ուշագրաւ վան- քս ունի չորս փոքր և մի աւագ խորան, երկու խարհրդա- րան, ինն լուսամուտ, մի կաթուղիկէ, մի դուռն արևմտեան կողմից, 6 մետր 38 սանթիմ երկարութիւն, 5 մետր 80 սան- թիմ լայնութիւն: Կաթուղիկէին վերայ. «՛ի թվ. ՈՂԳ. իշ- խանութեան Իւանէի և առաջնորդութեան Խաչատուր վար- դապետի ես Խալթ որդի Հարբայ շինեցի զեկեղեցիս վասն իմ հոգւոյս փրկութեան. և ամենայն միաբանքս զյայտնութեան ճրագալուցին ժամն ինձ հրամայեցին և զզատիկն որ անխա- փան առնեն. կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ»:

            Հարաւային որմի վերայ արտաքուստ. «Ի թուին Հայ- ոց ՌՃ….. աց Շահ Սուլէմանին որդոյ փոքր Շահ Ապասին և տէ… Ս. իշխանին և մէլիքութեան պարոն Շահնազարին և ՛ի հայրապետ.. Ջուղայեցւոյ և առաջնորդութեամբ սուրբ ուխտիս Յակովբայ եպիսկոպ.. տէր Պետրոս աշակերտի նորին. ողորմութեամբ Աստուծոյ մեք յետինքս ՛ի կրօնից Թիփլիզեցի հոգեջան որդիքս Պարոս, Մխիթարս, Սափարս և Զալիս և որդիքն տէր Գասպարն, Հոգեջանն, Բաղդասարն և Մելքոնն զմեր հոգոյ արդեամբքն նորոգեցաք զսուրբ Ստեփաննոս, որ յոյժ խախտեալ էր՝ վասն փրկութեան հոգւոց մերոց և երկա- րութեան կենաց որդոց մերոց. և միաբանք սորա հաստատե- ցին յայտնութեան և յարութեան պատարագն զմեզ յիշատա- կել և մեք խոստացաք որ զկանթեղ սորին միշտ ՛ի վառ պա- հել որդէց որդի, կատարողքն օրհնին յԱստուծոյ ամէն»:

 

Սեղանատուն

 

            Շինուած է Մեծ Վանքի փլած գաւթի հիւսիս- արև- մտեան կողմում տաշուած չիչ քարով երկու սիւների և տասներկու կիսասիւների վերայ, այնպէս որ առաստաղն ու- նի չորս չորս խաչաձև կապուած կամարներ, երկու երդիկ, երկու լուսամուտ, մի դուռն, 23 մետր երկարութիւն, 10 մետր լայնութիւն.

 

/Էջ 369/

 

Հարաւային դրան վերայ

 

            «՛Ի թվ. ՈՂԷ. յառաջնորդութեան Յովհաննէսի վարդա- պետի շինեալ……¹)»:

            Հարկ է յայտնել որ քանդուած խախտուած են վանքե- րիս սալկախներն և տեղ տեղ որմերից քարեր: Բոլոր վան- քերի շրջապատում կան գերեզմաններ: Վանքս ունեցած է և շրջապարիսպ, որ այժմ իսպառ աւերուած է, և միաբա- նից սենեակներ, որք հասած են եղել քայքայեալ դրութեան: Մօտ տասն տարի է որ արժանապատիւ Պօղոս վարդապետ Մարգարեանցն արիւն քրտինք թափելով ճգնում է պայ- ծառացնել վանքերս: Նորոգել տուած է մի քանի խուցեր, որոց առջև տեսլեամբ գտած է մի պղնձեայ ահագին կաթ- սայ, ապա փորելով գիտինը հանած է նոյն կաթսայն և ղրկած Մայր աթոռի սուրբ Էջմիածնի տաճարի պահարան, որ ունի ձուլածոյ շինուածք 21 փութ և 26 ֆունտ ծան- րութիւն, երեք հնաձև ոտք, չորս ամուր կանթեր և այս արձանագրութիւնը. «՛Ի թ. ՈՁԱ. ես Զոսիմա քահանայ մե- ղապարտ անձամբ ստացա զքոբս յարդեանց իմոց. միաբանքս էտուն ինձ ՛ի տարին Ա, ժամ Գորգա (Գէորգայ) զաւրավարի տաւնին»: Կաթսայի հետ գտած է նաև մի զանգակ, որ ունի 2 փութ 2 ֆունտ ծանրութիւն: Արժանապատիւ Հայր- սուրբն մաքառելով ամեն տեսակ նեղութեանց, աղքատու- թեանց և թշուառութեանց հետ պահպանում է վանքերս և ցարդ հազիւ կարողացած է վանքապատկան անել 5000 օրա- վար հողերից միայն 1105 օրավար (դեսեատին) հող, և այս ևս տակաւին վճռուած չէ վերջնականապէս:

            Վանքերս, իւրեանց արևմտեան կողմում, ունին կալ, քարուկիր մարագ, կալապան և ահագին ցորենահոր. ունին նաև վարելահող, անտառ, խոտահարք, թոնրատուն, ջրա- ղաց, գոմ և անասուն: Այս ամենի վերակենդանութիւնը պարտական ենք Պօղոս հայր-սրբին:

            Վանքիս արևելան կողմում կայ երեք քարուկիր մա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Եղծուած են բոլոր կէտադրեալ բառերն:

 

/Էջ 370/

 

տուռ:––Կիսաւեր է Ա. մատուռն, որ շինուած է մի միա- պաղաղ քարի վերայ:

            Բ. Մատուռն փոքրիկ է և ունի գաւիթ:

            Գ. Մատրան, որ նոյնպէս ունի գաւիթ, փլած է թա- ղըն: Երևի թէ յատուկ դամբարաններ եղած են մատուռներս, որոց գաւիթներում և շրջապատում կան գերեզմաններ:––շատ հեռի չեն վանքերիս քարահանքերն:

 

Վանքերիս շրջապատներում

 

            Խազինա-քար. վիմահերձ ապառաժ քարայր, որ գտնու- ում է վանուցս հիւսիս արևմտեան կողմում: Վիմահերձս իւր հիւսիսային կողմով ունեցած է միայն մի դժուարատար մուտք, որ աւերուելով ժամանակի մաշիչ բռնութիւնից, այժմ եղած է անմատչելի: Աւանդաբար ասում են թէ վանքիս գանձն պահուած է քարայրումն: Մի քանի տարի առաջ Լօռիցի ոմն երիտասարդ Դալլաք––Յովսէփ անուն կտրում է երկար և բազմաճղի ծառեր, շարում քերձի ճա- կատին, բարձրանալով վերելակ ճղներով մտնում ներս և տեսնում որ Խազինաքար ասուածն ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ մի քարայր, որի առաջի բաց կողմը քարուկիր պատով պա- տած են ժամանակաւ և ձևացրած մի փոքրիկ բերդակ: Նոյն դալլաքն (սափրիչ) հանած է այրիս միջից գորգի, կարպետի և այլ բրդեղէն կարասեաց փտած մանրուքներ: Քարայրիս վերևում քերձի գլխին կայ մի խորագոյն հոր, որի բերանի լայնութիւնն մօտ մի մետր է: Շատերն կարծում են թէ հորս հաղորդակցութիւն ունի քարայրին հետ և գուցէ մի ժամանակ հորովս ել և էջ արած լինին մարդիկ:

            Մեծ––աղբիւր. Քարայրիս ստորոտից բղխում է յոր- դառատ ակն, որ բանեցնում է երկու ջրաղաց:

            Անյայտացած ջերմուկ. Պատմում են թէ տաք ջուր եղած է վանուցս արևմտեան կողմում. բայց վանքերս ան- մարդաբնակ մնալուց յետոյ՝ բնակում են սրբավայրերումս մահմետականներ, որք անյայտացնում են տաք ջուրը՝ կաս-

 

/Էջ 371/

 

կածելով թէ ջրին պատճառաւ քրիստոնեայք շինութիւններ կը շինեն ջրին մօտ և իւրեանց ձեռքերից կը խլուին շատ բարիքներ: Մի քանի տարի առաջ մի խոզարած տեսնում է որ իւր խոզերից մին ընկաւ մի փոքրիկ լճակի մէջ, իսկոյն աղիողորմ խանչեց խոզն և առժամայն թափուեցան խոզին մազերն: Խոզարածն փորձելու համար ձեռնը մտցնում է ջրին և իսկոյն զգում որ սարսափելի տաք է այն: Խոզարա- ծս խոստանում է ցոյց տալ լճակը արժ. Պօղոս վարդապե- տին, բայց անսպասելի մահուամբ վախճանուում է և վեր- ստին անյայտ է մնում ջերմկի տեղն:

            Աւերակ Հաղարծին գիւղ. Վանքերիցս քառորդ մղո- նաչափ վար, ճանապարհի վերայ, Հաղարծին վտակի ձախ ափին է գիւղի աւերակն, ուր կայ և հանգստարան և կոր- ծանեալ եկեղեցի:

            Բ. ՆՈՐ-ՇԱՐ-ԽԱՉ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Հաղարծին աւե- րակից մղոնաչափ վար Աղստև գետակի ձախ ափի լանջի վե- րայ. բնակիչք նախ Ջրաբերդի գիւղերից տեղափոխուած են Հաչա-ջուր, ապա Նոր-Շար-Խաչ գիւղս. հողն արքունի և սակաւ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն. բարեխառն օդն, կլիման, և անվնաս ջուրն. երկար կեանք 80––90 տա- րի. եկեղեցին սուրբ Աստուածածին, ծածքն փայտաշէն, քահանայ մի:

            Ծուխ 55, ար. 504, իգ. 483.

            Հախկախլու կոչուած տեղում, որ բաւական վար է Նոր-Շար-Խաչից, կայ աւերակ գիւղատեղի, կանգուն մատուռ և հանգստարան. այժմ մահմետականաբնակ է:

            Գ. ՔՐԴԵՒԱՆ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Կայենի¹) լեռնաբա- զուկների մէկի հարաւահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք նախ Արցախի գաւառներից տեղափոխուած են Սև––քար գիւղն,

–––––––––––––––––––––

                ¹) Հայերէն Կայենի սար (տաճ. Դալի դաղ) է կոչուում լեռս, որ կայ Նոր-Շար-Խաչի հիւսիսային կողմում և ունի 8741 ոտք բարձրութիւն: Տէրն մի՝ արասցէ, եթէ շրջակայ գաւառներումս կարկուտ իջնելու լինի, փորձով հատատուած է, որ կարկուտն նախ գոյանում է սարիս վերայ դիզուած ամպերի բովի մէջ, թերևս այս վատ յատկութեանց համար անուանած են ԿԱՅԵՆԻ ՍԱՐ:

 

/Էջ 372/

 

ապա այստեղ. հող, արքունի, հացատու, բայց բազմիցս կարկտահար. տեղական բերքերն նոյն. գերազանց օդն, կլի- ման և ջուրն. երկար կեանք 110 տարի, եկեղեցին սուրբ Աստուածածին:

            Ծուխ 32, ար. 255, իգ. 233.

            Դ. ԹԱԼԱ ԳԻՒՂ. Շինուած է Աղստև գետակի ձախ կողմում, մի սարի ստորոտում. բնակիչք տեղափոխուած են Խաչեն և Ջրաբերդ գաւառներից. հողն արքունի. տեղական բերքերն նոյն, օդն, կլիման և ջուրն անվնաս, երկար կեանք 80 տարի, եկեղեցին սուրբ Նշան. ծածքն փայտաշէն, քա- հանայ մի:

            Ծուխ 40, ար. 268, իգ. 230.

            Ե. ԽԱՒԱՐԱՁՈՐ շէն (Ղարանլուղ դերէ). Հիմնուած է նոյն սարի հիւսիսային կողմի խոր ձորի բերանի հովտում, բնակիչք տեղափոխուած Արցախի նոյն գաւառներից. հողն արքունի, տեղական բերքերն՝ խաղող. թութ, ոչխար, տա- ւար, խոզ. վատառողջ օդն և կլիման, երկար կեանք 55––60 տարի, եկեղեցին սուր Աստուածածին, ծածքն փայտաշէն, քահանան գալիս է Հաչա-ջրից:

            Ծուխ 15, ար. 82, իգ. 67.

            Զ. ՆԵՐՔԻՆ-ԱՂԴԱՆ ՇԷՆ. Հիմնուած է Աղստև գետի ձախ կողմում. խճուղու գլխին. բնակիչք փոքր մասամբ բնիկ. հողն արքունի և նուազ բարեբեր, տեղական բերքե- րըն նոյն, վնասակար ամրան օդն և կլիման, երկար կեանք 54 տարի. եկեղեցին սուրբ Աստուածածին. քահանան գալիս է Թալայից:

            Ծուխ 20, ար. 127, իգ. 100.

            Է. ՆՈՐ-ՀԱՉԱ-ՋՈՒՐ ԳԻՒՂ (Աչա-սու) Հիմնարկուած է նոյն գետակի ձախ կողմում, երկու առուակներ մէջ. բնակ- չաց մեծ մասն բնիկ, իսկ փոքր մասն տեղափոխուած Ար- ցախի յիշեալ գաւառներից. հողն արքունի և բարեբեր, գինևէտ և ուրեք ուրեք ջրարբի. տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն և կլիման, պատուական ջուրն, երկար

 

/Էջ 373/

 

կեանք 80––85 տարի, եկեղեցին սուրբ Աստուածածին. նո- րաշէն, կառուցեալ չորս սիւների վերայ. երկարութիւնն 21 մետր 40 սանթիմ, լայնութիւնն 13 մետր 25 սանթիմ. քահանայ երկու: Եկեղեցումս կայ մի ձեռագիր յայսմաւուրք, բայց թափուած են թերթեր, պակասաւոր է, և անյայտ գրողի անունն ևն.

            Ծուխ 151, ար. 1007, իգ. 890.

            Նահատակ. անունն անյայտ ուխտատեղիս գտնուում է գիւղիս հիւսիսային կողմում մի բարձրակատար սարի վե- րայ. անտաշ քարով շինուած քարուկիր մատուռ է, որ ունի սքանչելի տեսարան:

Սուրբ Յովհաննէս. Քարուկիր մատուռ, ուխտատեղի գիւղիս արևմտեան կողմում, որի մօտ կայ հանգստարան:

Հին-Հաչա ջուր. Գիւղիցս վերև, ջրաձորի ձախ կող- մում, Մակարայ վանքի հիւսիսային հանդէպ, ուր կայ գիւ- ղատեղին և հանգստարանն:

 

ՄԱԿԱՐԱՅ ՎԱՆՔ (64)

 

Հիմնուած է Հին-Հաչա-ջրի հարաւային հանդէպ, մի գեղեցիկ և բարձրահայեաց սարահարթի վերայ:

            Ա. Հին-Վանք սուրբ Աստուածածին ամենից առաջ շի- նուած կիսատաշ քարերով, խաչաձև, որ ունի չորս փոքր, մի աւագ խորան, վեց լուսամուտ, մի դուռն, 11 մետր երկա- րութիւն 8 մետր 10 սանթիմ լայնութիւն և մի գաւիթ իւր արևմտեան կողմին կից, որ կառուցեալ է չորս սիւների և տասն կիսասիւների վերայ: Մէջ տեղում չորս կամարների վերայ եղած է մի հրաշալի գաւիթ, որ խոնարհած է այժմ: Միապաղաղ են և բոլորշի տաշուած սիւներն¹) և կիսասիւ- ներն, որք ունին և գեղեցիկ պատուանդաններ և խոյակներ: Գաւիթս իւր հարաւային կողմում ունի երկու փոքր խորան իրարու վերայ. հիանալի է քանդակագործ սանդուղն, որ

–––––––––––––––––––––

                ¹) 2 մետր 71 սանթիմ է սիւների հաստութիւնն:

25

 

/Էջ 374/

 

տանում է վերի խորանն. իսկ իւր հիւսիսային կողմում ունի մի մեծ սենեակ, որ եղած է մասնատուն (նշխար գոր- ծելու տեղ). որի մէջ կայ վառարան (բուխարի): Գաւիթս ունի նաև երկու դուռն հարաւային և արևմտեան կողմե- րից, վեց լուսամուտ. 14 մետր 10 սանթիմ երկարութիւն և նոյնչափ լայնութիւն:

 

Գաւթիս դրան սեմի վերայ

 

            «ՈՂ. թիւս. Թամելս մեծ յուսով միաբանեցայ Աստուա- ծածնիս և ետու (զարդիւնս) յուսովն Աստուծոյ»:

            Սորանից ներքեւ. «Ես Սերոբ և Թոմա քահանայք և եղբարք զմեր հոգոյ արդիւնս տուաք ի սուրբ Աստււածածինս. հայրս Յովհաննէս և միաբանքս ետուն մեզ Բ. պատարագ Թոմային ՛ի տաւնի Անտոնի. որ խափանէ, մեր մեղացն պար- տական է և դատի յԱստուծոյ թվ. ՉԲ.»:

            Բ. ՆՈՐ-ՎԱՆՔ. Շինուած է ամբողջապէս սրբատաշ պղնձագոյն քարով կից հին վանքին և գաւթին խաչաձև, չորս բարձրակառոյց կամարների վերայ. բայց խոնարհուած է այժմ սորա կաթուղիկէն: Վանքս որ շինուած է Գանձասա- րի ճաշակով, ոճով և ճարտարապետութեամբ, ունի եօթն քոքր և մի աւագ խորան, տասն և մի լուսամուտ (երեքն կլորակ է), երկու խորհրդարան, երկու դուռն հիւսիսից և արևմտքից.15 մետր 30 սանթիմ երկարութիւն և 11 մե- տր 10 սանթիմ լայնութիւն: Աւագ խորանի կլորակի վերայ շինուած է տասներեք հատ ամենափոքր, բայց ամենագեղե- ցիկ խորաններ, որպիսին տեսանք միայն Խորանաշատ վանքի աւագ խորանում: Վերին փոքր խորանների մուտքն բա- ցուած է աւագ խորանի միջով; Հրաշալի և ուշագրաւ է բեմի ժողովրդահայեաց ճակատն, որ շինուած է գոյնզգոյն քարերով և զարմանազան նրբաքանդակ նախշերով:

 

/Էջ 375/

 

Հարաւային փոքր խորանի դրան վերայ.

 

            «Կամաւն Աստուծոյ ես Դաւիթ առաջնորդ սուրբ ուխ- տիս կամակցութեամբ եղբարցս գրեցաք զՏեառն ընդառաջ աւրն զամեն եկեղեցիքս, որ Վահրամա լինի պատարագ, որ- չափ ի շինութեան է սուրբ ուխտս, ով խափանէ…»:

 

Հարաւային որմի վերայ, ներքուստ, նոյն խորանի մօտ.

 

            «Անուամբն Աստուծոյ այս մեր գիր է Դաւթի և այլ միաբանացս որ գրեցաք վասն Յովսէփայ, որ ետ ոսկի ՛ի գին եկեղեցւոյս և մեք տուաք Ա. պատարագ ի տաւնի քառաս- նիցն»:

 

Արեւմտեան լուամտից վերեւ, արտաքուստ.

 

            «Տէր Յիսուս Քրիստոս ողորմեա՛ Իւան Շահին և ամուս- նոյն ՈՂԲ.»:

 

Արտաքուստ հարաւ. որմի վերայ արեւի ժամացուցի տակ.

 

            «Յուսով Աստուծոյ ես Յովանէս քահանայ էտու զիմ հո- գոյ արդիւնս և գնեցի յԱրտաւազայ իւր ամեն որդեանցն զայգին և ընծայեցի Աստուածածնիս. Յովանէս առաջնորդ և միաբանքս էտուն Բ. ժամ ՛ի տաւնի աշխարհամատրան. Ա. ժամ ինձ և Ա. ժամ իմ մաւրն Զուղին. ով զայգին խափանէ, ՅԺԸ. հարապետացն անիծած է թվ. ՉԹ.»:

            Գ. ՓՈՔՐ ՄԱՏՈՒՌ. շինուած է վանքերիս արևելեան կողմում և ունի սոյն արձանագրութիւնը «Ի թուին ՈԽԷ. Հայ (ոց) ես յամենայնի մեղապարտս Յովհանէս՝ ամեն միաբան եղբարցս կամակցութեամբ և ձեռնտուութեամբ՝ զեկեղեցիս՝ յիմ ծնողացն և եղբարցն, որ այժմ ննջեցեալ են, յանուն շինեցի Վասակայ, Շուշկանն, Հասանա և Վաչէի, և խնդրեմ մեծ յուսով և հաւատով և զԱստուածածին և զՔրիստոսի չար- չարանսն բարեխաւս ունիմ, որ յետ իմ սպասաւորին տեղոյս,