Կայքէջ, Ծանոթություն, Նախաբան, էջ  1-15,  16-30,  31-45,  46-60,  61-75, 76-90, 91-105, 106-120, 121-135, 136-150, 151-165, 166-180, 181-195, 196-210, 211-225, 226-240, 241-255, 256-270, 271-285, 286-300, 301-315, 316-330, 331-345, 346-360, 361-375, 376-390, 391-405, 406-420, 421-435, 436-450, 451-461

<<<   >>>

 

 

/Էջ 301/

 

Ծատուրն… Առաքեալն և որդին իւր Յովհան»։

            Դրան վերայ. «Կամաւն Աստուծոյ մեք Փիփեցոց ժողո- վուրդս միաբան շինեցաք զեկեղեցիս 'ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի (Աղուանից) ձեռամբ Սարգիս վարդապետին, յիշխանութեան Մուրթուզա-Ղուլի խանին. յիշեցէք 'ի Քրիս- տոս տանուտէր Վարդանէսն և կողակից Մարեան»։

            Բարսամ ճգնաւոր. Այսպէս են անուանում մատուռը, որ կայ եկեղեցուն հարաւային կողմում: Մատրանս մէջ կայ երեք գերեզման, երկու տապանաքարերի վերայ չկայ արձա- նագրութիւն. միայն երրորդի վերայ. «Ես Մաղագայ եպիսկո- պոս կանգնեցի զխաչս հաւր.. եղբաւրն իմոյ տէր Պար.. մարհ եպիսկոպոսին թվ. ՋԶ.»։

Օխտը եղցի կամ Քարահերձ (44)

            Շիպասարիցն դէպի Շամքոր գետակն երկարած է մի լեռնաբազուկ, որի հիւսիսահայեաց ծայրի քերծի ճակատում փորուած են եօթը քարայրներ և քարուկիր պատով պա- տուած բաց տեղերն: Քերծս և քարայրներս շրջապատուած են թանձր անտառներով: Քարայրներս բոլորն ևս եկեղեցի չեն, այլ միայն երկուսն, որոց մէջ մնում են վէմ և սեղան քարերն ցարդ: Վիմահերձի ճակատով շինուած է ուղի, որ տանում է այրերն: Ուղիղ Չարեք բերդի հարաւային հան- դէպ են քարայրներս, որոց արևելեան կողմում կայ պատուա- կան աղբիւր, որից խմած և գործածած են այրերումս նստող կաթուղիկոսներն:

            Աղիւսաշէն. Մի գիւղատեղի, հանգստարան և կիսաւեր եկեղեցի է այս անուամբ, որ գտնուում է Քարահերձից վերև նոյն լեռնաբազկի վերայ:

 

ԳԱՐԴՄԱՆ ԱՒԱՆ (45)

 

            Գտնուում է Աղիւսաշէն աւերակի արևմտեան հանդէպ Գարդման վտակի ¹) ձախ կողմում: Այս էր ահա Գարդման գաւառիս գաւառագլուխն, որի անուամբ ամբողջ գաւառս

–––––––––––––––––––––

                ¹) Այս է Շամքոր գետակի արևելեան մեծ օժանդակն, որ խառնուում է Չորէք բերդի ստորին կողմում:

 

/Էջ 302/

 

կոչուած է Գարդման, և գաւառիս իշխանաց աթոռանիստ աւանն: Այժմ աւերակ է աւանս և թրքաբնակ և կոչուում է Գրթմանիկ: Կիսաւեր եկեղեցու արևելեան որմի արտաքին երեսին վերայ քանդակուած է մի խաչքար: Իսկ հարաւային կողմում` մի քանի քայլ հեռաւորութեամբ` գտնուում են 7 հատ ցից, ահագին և նշանաւոր մահարձաններ, որք միատե- սակ են և մօտ առ մօտ. յորոց միոյն վերայ փորագրուած է. «Կանգնեցաւ խաչս Քրիստոսի թ. ՌՄՂԱ.»։ Եղծուած են գրեթէ և անընթեռնելի միւս 6 մահարձանների գրութիւն- ներն:

            Սրբլթոն. Գարդման աւանիս հարաւային կողմում փոքր ինչ հեռի կայ մի ուխտատեղի Սրբլթոն անուն, որ մի փոք- րիկ մատուռ է և որն բնաւ չունի արձանագրութիւն: Բայց մատրանս մօտ կայ մի մահարձան, 3½ մետր բարձր, որի վերայ փորագրուած է «Այս է տապան սուրբ Սրապիոնի թոռն մեծին Սամորին մեծին Սատին ¹) թ. ՉՁ.»։ Լայնածաւալ հանգստարան կայ մատրանս մօտ, որի մէջ են գեղեցիկ մա- հարձաններով զարդարուած շատ գերեզմաններ:

            Դդում-բլուր. (Ղաբաղ թափէ) ընդարձակ գիւղաեղի, հանգստարան և եկեղեցի, որք կան Գարդման աւանից բա- ւական վերև: Դեռ կանգուն է ընդարձակ եկեղեցին, որ կա- ռուցեալ է 4 սիւների վերայ: Տաճարիս, որի դուռն հարա- ւային կողմից է, մի սիւնի վերայ գրուած է. «Ես Խոսրովս թվ. ՌՃԽԱ.»։ Միւս սիւնի վերայ գրուած է. «'Ի թ. ՌՃԾԵ.»։ Տաճարս հոյակապ է, որ ունի 21 մետ. երկ. 13 լայն.: Այժմ մահմետականներ են բնակում գիւղումս:

 

ԱՐՈՒԹԻՒՆԱՅ (46) ՍԱՐ (տճկ. Ղոչ-ղարա) 11085 ոտք

 

            Մի հսկայ, բոլորակաձև և գեղեցիկ սար, որ գրեթէ Մռաւեան և Գեղամեան բարձր լեռնաշղթայի խառնուրդի շարքից դէպի հիւսիս դուրս ելած, առանձնացած է, բայց մի հսկայ լեռնասեռով կցուած է նոյն լեռնագօտու խառ-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գուցէ Սադունին:

 

/Էջ 303/

 

նուրդին և վեհանձնաբար արձանացած Գարդման գաւառիս լեռնամասում: Համարեա' թէ իւր շրջապատի բոլոր բարձր լեռներից ամենասիրունն է: Հինգ ժամ է տևում մինչև սա- րիս գագաթն բարձրանալն և երեք ժամ` իջնելն: Չորս կա- լաչափ տեղի մեծութեամբ տափարակ է սարիս կատարն, որի վերայ կայ մի գերեզման, որի շուրջն շարուած են շատ քա- րեր: Այս երևոյթն ենթադրել է տալիս թէ մատուռ եղած լինելու է վաղուց այստեղ: Գերեզմանիս մօտ կայ մի լճացեալ ջուր, որ անկասկած գոյացած է ձիւնից և անձրևից. սակայն անպակաս է ամառ. ձմեռ ջուրն լճակիցն: Քանի՜ ուշագրաւ է գագաթիս տեսարանն, քանի՜ գեղեցիկ և անբացատրելի է դիրքն. անթերի՜ զուարճութիւնն և բարձրաթռի՜չ այցելուի սլացող միտքն….:

            Սարիս լանջերից և ստորոտներից բղխում են հետևեալ գետակների բուն սկզբնական ակունքներն:

            Ա. Գանձակ գետակի մի մասն:

            Բ. Արութիւնայ վտակն, որ հոսում է Բանանց գիւղի մօտով:

            Գ. Գարդման վտակն:

            Դ. Փառիս վտակն, որ հոսում է փառիսոսի վանքի ա- րևելեան կողմով, բաժանում Գարդման և Փառիսոս գաւառ- ներն իբր սահմանագլուխ և ապա միանում Շամքոր գետա- կին Ջոխտակ կամրջի (Ղօշա քեօրփի) մօտ:

            Ադի շէն. այժմ աւերակ է, բայց եկեղեցին կանգուն է: աւերակ գիւղս, եկեղեցիս և հանգստարանս գտնուում է Փա- ռիսոսի վանքի արևելեան հանդէպ, Փառիսոսի վտակի աջ կող- մի բարձրութեան վերայ:

 

ԳԱՒԱՌԻՍ ԲԵՐԴԵՐՆ

 

            Ա. Ղալա անուն բերդակ, որ կայ Ոսկանապատից մօտ մի մղոն վերև նոյն գետակի ձախ ափին: Քարուկիր և գրե- թէ քառակուսի է բերդակս, որ ունի չորս աշտարակ և մի դուռն: Փոքր է, բայց ունի գեղեցիկ դիրք, հաստատուն

 

/Էջ 304/

 

պարիսպ և յարմար տեղ: Երևի թէ գետակի կողմում ունե- ցած է կրկնապարիսպ, որ փոքր ինչ ցած է բուն պարսպից և ունի քարուկիր շինութիւն և բնակարան իբր տուն:

            Բ. Մլզնաբերդ կամ Մածնաբերդ (47)

            Գտնուում է համանուն վանքի հիւսիային հանդէպ, ձորի միւս կողմում: Իւր շրջապատից առանձնացած է նաև բերդասարս, որի հարաւային և արևելեան կողմերն վիմա- հերձ և բարձրագոյն ապառաժներ են, հիւսիսային կողմն ան- մերձենալի սարալանջ, իսկ արևմտեան կողմն ունի հաստա- տուն պարիսպ երեք ամուր աշտարակներով: Ունի միայն մի դուռն արևմտեան կողմից և բաւական մեծութիւն, որի մա- կերևոյթն թեքուած է հարաւից հիւսիս: բերդիս վերնամա- սում ¹) կայ հանգստարան և բնակարանների շատ աւերակ: Ստորին մասում կայ յատկապէս միջնաբերդ, որը տեղացիք անուանում են Նարին-Ղալա, որ ունի առանձին պարիսպ և մուտք: Մեծ ուշադրութեամբ ամրափակուած են քարու- կիր պատերով կասկածաւոր տեղի կիրճերն. վերջապէս նշա- նաւոր ամրոցներից մին է բերդս և շատ հին: Բերդիս հիւ- սիսային մասում կայ մի բարակ ջուր, սակայն երևի թէ բնա- կիչք չեն բաւականացած ջրովս, այլ խեցեղէն խողովակներով ջուր բերած են արևմտեան կողմից: Կարծես թէ եղած է և քաղաք: այժմ հերկում են Հարցհանգիստ գիւղի բնակիչներն բերդիս մէջը - հետզհետէ քայքայւուում է են պատերն:

            Գ. Ղըզ-Ղալա բերդակ, որ կայ Նիւկզար գիւղի արևե- լեան կողմում, մի սարի վերայ, որ բաւական հնաշէն է:

Դ. Կեռստավանք բերդ.

            Հիմնուած է Շամքոր գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ Րուսական նահատակից փոքր ինչ ներքև: Բերդիս տեղն թեքուած է դէպի գետակն, իսկ երկու կողմերն` ձորեր են: Ունի շրջապարիսպ, որից այժմ տեղ տեղ քանդուած է կամ լաւ ևս է ասել մնում է պարսպի ստորին մասն և քարու-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Բարձր են վերնամասիս հարաւային և հիւսիսային ծայրերն, իսկ փոս միջավայրն:

 

/Էջ 305/

 

կիր շինութեանց բեկորներ: Ոմանք կարծում են թէ վանք եղած է այս, իսկ այլ ոմանք թէ` բերդ է: Մենք հաւանա- կան ենք համարուն վերջին կարծիքս. քանզի ժամանակաւ մեծ ճանապարհ եղած է գետակիս ձորովն Գեղամայ լճի ա- րևելեան ափի վերայ, վասն որոյ Չարէք բերդն շինուած է գետակիս ձախ և բերդս աջ ափերի վերայ` թշնամեաց մուտ- քը արգիլելու համար:

 

ԺԷ. ՓԱՌԻՍՈՍ ԳԱՒԱՌ.

 

            Գաւառիս սահմաններն են արևելքից Շամքոր գետակն և Փառիս օժանդակն, հարաւից` Գեղամեան լեռնաշղթայի գագաթնագիծն, արևմուտքից` Տաւուշ գետակի արևելեան օժանդակն և հիւսիսից դաշտաբերանն:

            Այցելու սուրբ (Փիրնազար) երկու աւերակ եկեղեցիներ, որք կան Տանձուտից բաւական վերև: Մերձաբնակ պարսիկ բնակիչներն մեծ յարգանքով են վերաբերուում ուխտ անե- լով և մոմեր վառելով աւերակներիս քարերին և յարգանքով արտասանում Փիր-Նազար:

            Տանձուտ աւերակ. Գտնուում է Փառիս վտակի ձախ ափի վերայ, Ատի շէն աւերակի հանդէպ: Խիստ ընդարձակ է գիւղիս աւերակն և հանգստարան. ևս առաւել եկեղեցին, որ հիացնում է այցելուները իւր հոյակապ շինութեամբ և մեծութեամբ: Կառուցեալ է վեց սիւների վերայ. ունի եր- կու փոքր և մի աւագ խորան, երկու գեղեցիկ խորհրդարան, երկու դուռն հարաւից և հիւսիսից. 27 մետր երկարութիւն, 15 մետր 60 սանթիմ լայնութիւն: Այժմ խոնարհուած է աւագ խորանն, ձախակողմեան դասի կամարով միասին և փոքր ինչ տեղ տաճարիս արևմտեան հիւսիսային անկիւնից (ձեղունից). չունի արձանագրութիւն:

 

ՓԱՌԻՍՈՍԻ ՎԱՆՔ.

 

            Հիմնուած է Տանձուտիցս փոքր ինչ վերև մի պատուա- կան և անտառապատ սարահարթի ¹) վերայ: Արևմտեան

–––––––––––––––––––––

                ¹) Սարահարթս ունի բոլորակ ձև, միջակ մեծութիւն:

 

/Էջ 306/

 

կողմում բարձրացած է Հովուի սարն (Չօպան-դաղի) սարա- հարթիցս վերև, որի եզերքներով շրջապատուած է ամուր պարիսպ, որ այժմ կիսաւեր է, որի մէջ կայ երեք եկեղեցի:

            Ա. շինուած է արևելեան կողմում. Բ-ն` մէջ տեղում. Գ-ն` արևմտեան կողմում, համարեա' թէ մի շարքի վերայ: Բ. և Գ. տաճարներն ունին երեք սիւնով կամարակապ գա- ւիթ. իւրեանց հարաւային կողմում, իսկ Գ. տաճարն իւր դռնագլուխ քարի վերայ ունի. «Մուսէս երէց»։ Միջի եկեղե- ցին աւելի մէծ է միւսերից: Երեքն ևս հին շինուածք են, որոց դռներն բացուած են հարաւային կողմից: Արևելեան տաճարս ևս ունի փոքրիկ գաւիթ, որի մօտ է զանկատունն, որ շինուած է սրբատաշ չիչ քարով. չիչ քարով շինուած են բոլոր տաճարների և սրահների անկիւնաքարերն և կամար- ներն. իսկ մնացեալ մասերն անտաշ քարով: Բ. և Գ. տա- ճարներն ունին 25 մետր երկարութիւն և 11 մետր 70 սան- թիմ լայնութիւն: Ամբողջապէս կանգուն են տաճարներս. բայց աւերակ են միաբանից բոլոր խուցերն: Շատ  գերեզ- մաններ կան թէ՛ պարսպիս ներսումն և թէ' դրսումն, սա- կայն չգտանք գրութիւն: Վանքիս մօտ երևում են ջրաւա- զան և խեցեղէն խողովակների հետքեր, արևմտեան կողմի աղբիւրի ջուրն բերուած է վանքս:

            Ջոխտակ-կամուրջ. Գետաբակի երկաթուղու վերջին կայարանն է այս, որ կայ Փառիսոս և Շամքոր վտակների խառնուրդի մէջ: Կայարանումս դիզուած են խարոյկներով փայտ և ահագին ամբարներով ածուխ, որք հետզհետէ փո- խադրւում են Գետաբակի և Փառիսոսի գործարաններն պղնձա- քարերը հալելու:

            Երկաթուղու գիծն վերջացած տեղի արևելեան հանդէպ, վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ կայ մի եկեղնցի, որի գլուխն խոնարհուած է:

 

ՓԱՌԻՍՈՍ ՔԱՂԱՔ (Ղալաքեանդ) (48)

 

            Շինուած է Շամքոր գետակի աջ ու ձախ ափերի լան- ջերի վերայ Ջոխտակ կամրջից մօտ երեք մղոն վերև: Բաւա-

 

/Էջ 307/

 

կան ընդարձակ է աւերակիս ծաւալն. բնակչաց որքանու- թիւնը մօտաւորապէս գիտենալու համար` բաւական է յայտ- նել, թէ աւերակ քաղաքումս կայ տասնևմի եկեղեցի, երեքն գետակի աջ ափի վերայ, յորոց մին կանգուն է և երկուսն կիսաւեր. իսկ ութն շինուած է գետակի ձախ կողմումն, ո- րից կանգուն են` երկուսն և աւերակ` վեցն: Աւերակների հիմքերն պարզապէս երևում են և շատ տարի չէ որ քան- դած են, ինչպէս վկայում են ականատեսներն: Մայր եկեղե- ցին հիմնուած է գետակի ձախ ափի վերայ, որը մի քանի տարի առաջ քանդած ¹) և սորա քարերով շինած են խա- նութներ: Աւերակ տաճարիս երկարութիւնն է 15 մետր, լայնութիւնն 11 մետր 50 սանթ. և գտնուում է այժմեան խանութների մօտ: Դեռ պարզապէս նշմարուում են խիտ առ խիտ տնաբակեր և քարուկիր շինութեանց շատ հետքեր: Աւագ եկեղեցուս արևմտեան կողմում, ոչ այնքան հեռի, եր- կաթուղու գծի տակ կայ երկու քարեայ խաչարձաններ. ա- րևելեան խաչարձանի վերայ.

            «Թվին ՉԻ. յանուն Աստուծոյ ես Հայրապետ . ւա … եղ- բայր Փա կանգնեցաք զխաչս յիշատակ հաւր մերոյ Խորենայ, մաւր մերոյ Շաղակկոյ ու եղբաւր մերոյ Խայոմթենշայ, ով զայս գիրս կարդայ… ²)»։

            Արևմտեան խաչարձանի վերայ. ³)

            «Թվ. ՋԼ. յանուն Աստուծոյ ես Սասնայս կանգնեցի զխաչս 'ի տէրութեան ժամանակի իմոյ` յիշատակ ինձ և ծնողաց իմոց և ամուսնոյն իմոյ Սիրունիկայ և որդւոյ իմ Սարգիսայ և դստերն իմոյ Մամա Խաթունայ, Նփաղհաճայ եղբաւրն Սիրունիկայ. կանգնեցաւ խաչս բարեխաւսութեան հոգոց մերոց: Ով կար- դայ այս. Դաւիթս յիշեսցէ առ Աստուածջրհեց…. (շինող վար- պետի անունն է Դաւիթն)»։

            Այժմ անմարդաբնակ է  քաղաքս, բայց ամրան երեք ա- միսներում հաւաքուում են այստեղ մի քանի վաճառական-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Տակաւին մնում են հիմքն և խորանի կլորակն

                ²) Անընթեռնլի են կետադրեալ բառերն:

                ³) Ունի 2 մետր 75 սանթ. երկար: 1 մետր. 22 սանթ. լայնութ.

 

/Էջ 308/

 

ներ` դարբին, պայտառ, դերձակ և այլ արհեստաւորներ` ա- մարանոց բարձրացողների պէտքերը հոգալու և շահուելու համար:

            Սուրբ Յովհաննէս. Քարուկիր փոքր եկեղեցի, որ կայ Փառիսոս քաղաքի աւերակի արևելեան հանդէպ գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ, մի գեղեցիկ հարթակի վերայ: Տաճարիս երկարութիւնն է 8 մետր 27 սանթիմ, լայնութիւնն 5 մետր 5 սանթիմ: Փոքր ինչ ծակուած է հարաւային դասի առաստաղից: Արտաքուստ արևմտեան մի կանաչագոյն խաչ- քարի վերայ. «Թվ. ՇԾԵ. (1106) ես Վա….. (անընթեռնելի)»։ Դրան մօտ այլ խաչքարի վերայ. «Թվ. ՋԻ.»։ Ունեցած է և շրջապարիսպ և միաբանից խուցեր, բայց կործանուած են, մնում են միայն գերեզմաններ:

            Եկեղեցուս արևմտեան կողմում, փոքր ինչ վար լանջի վերայ կայ մի փոքրիկ մատուռ շինուած անտաշ քարով, որի մէջ կայ մի գերեզման, բայց անարձանագիր է քարն, որ կո- չուում է Ճգնաւորի գերեզման:

            Աւերակ գիւղատեղիներ, եկեղեցիներ և հանգստա- րաններ կան Ղարա-Բուլաղ, Սաբէթ-Կէչմազ և Չայ-դաղ կո- չուած տեղերում, որք գտնուում են Փառիսոս քաղաքիս հիւ- սիսային կողմում:

            Գարգար աւերակ գիւղ Փառիսոս քաղաքի հիւսիս-արև- մտեան կողմում, ջրաձորի աջ լանջի վերայ, ուր կայ կիսաւեր եկեղեցի և հանգստարան: Այժմ մահմետականներ են բնա- կում այստեղ և կոչում են գիւղս Գեառգեառ:

Փոքր-Ղարա-Մուրատ ¹)

            Գարգար գիւղիս արևմտեան հանդէպ, վտակի ձախ կող- մի բարձրութեան վերայ Հայոց գիւղ, այէմ թրքաբնակ, բայց կայ կիսաւեր եկեղեցի և հանգստարան:

            Մեծ-Ղարա-Մուրատ, որ կայ նոյն վտակի ձախ կողմի լանջին վերայ: Այստեղ կայ երկու եկեղեցի, մինն խիստ ըն- դարձակ, հոյակապ, կանգուն և միւսն փոքր և կիսաւեր`

–––––––––––––––––––––

                ¹) Գււղերիս բնակիչներն Վրաց վերջին Հերակլ թագաւորի օրով գաղ- թած և բնակութիւն հաստատած են Շուլաւերում:

 

/Էջ 309/

 

մօտ առ մօտ: Վեց սիւների վերայ շինուած է մեծ եկեղե- ցին, որի մէջ մնում են վէմ և սեղան քարերն: Խորանի ճա- կատին. «Շինեցաւ սուրբ տաճարս ձեռամբ անարժան Ջուղա- յեցի ուստա Մուսէսին որդի Ետկարին զաւակ Սողոմոնին` հրա- մանաւ Փիլիպոս կաթուղիկոսին եկի շինեցի սուրբ եկեղեցիս Ղարամուրատին Հայոց թվին ՌՁԳ. ով կարդաք, ողորմի Մո- սէի յիշեցէք 'ի Տէր, Աստուած ձեզ յիշէ, ամէն»։ Ձախ փոքր խորանի ճակատին. «…. թվին ՌՁԴ. էր… և եկեղեցի… Սառիկն և հայրն Վելիճանն և որդին Ղարա մուրատն, Ղու- կասն և դուստրն իւր Գուլաղէն, Զաքարի հայրն Վելիճան, կողակիցն իւր Գուլդանէն, որդին իւր Աջամն, Հախնազարն, Ովանէսն յիշեցէք և Աստուած ողորմի ասէք»։ Փոքր ինչ սո- րանից  ներքև. «Սուրբ սեղանի քարն յիշատակ է Ըռըստիմին, իւր եղբայր Էվազին, Պարոնին, իրենց մայր Խաթունին թվ. ՌՁԴ»։ Գիւղիս, եկեղեցուս և հանգստարանիս ծաւալից այ- ցելուն եզրակացնում է թէ Մեծ-Ղարա-Մուրատ գիւղաքա- ղաք եղած է: Այժմ թրքաբնակ է և այս: Խոնարհուած է փոքր եկեղեցու առաստաղն: Դռան վերայ. «Շնորհիւ Աստու- ծոյ ես Ովանէս վարդապետս, որդի ապաշխարողի շինեցի զե- կեղեցիս (անապատ կուսանաց) արդեամբ գուիք (գոյիւք) ամե- նայն քրիստոնէից` յիշատակ ինձ և ծնողաց իմոց և ամենայն աշխատողաց 'ի մայրապետութեան անապատիս Թագուհւոյն և Կայինային 'ի ՌՃԾ. թվ.»։

            Կիսաւէր Անապատ Մեծ Ղ.-Մուրատիս արևելեան հան- դէպ վտակի աջ կողմի հարթի վերայ, որի մօտ կայ հանգս- տարան և խուցերի աւերակ և մի երկար քարեայ սիւն, որ ընկած է գետնի վերայ, բայց կրում է խաչ նշան և հակիրճ արձանագրութիւնս «Սուրբ Սարգիս»։

 

ԽԱՄՇԻ ՎԱՆՔ (49)

 

            Հիմնարկուած է աւերակիս կամ սիւնիս արևելահիւսիս կողմում մի ձորահովտում: Կառուցեալ է սրբատաշ քարով երկու սիւների վերայ սագաշէն, որ կանգուն է բոլորովին և

21

 

/Էջ 310/

 

որի երկարութիւնն է 15 մետր 5 սանթիմ, լայնութիւնն 9 մետր 60 սանթիմ է: Դրան վերայ արտաքուստ. «Սուրբ խաչս Մար….. (եղծուած է)»։ Սորա հիւսիային կողմում. «սուրբ խաչս Ամիրխանին»։ Վանքս իւր հիւսիս-արևելեան անկիւ- նում ունի երկյարկ զանգատուն շինուած համակ սրբատաշ քարով: Թափուած են ինչպէս վանքիս տանեաց նոյնպէս և զանգատանս սալկախներն: Վերջնոյս գետնայարկում աստի- ճանաւոր պատուանդանի վերայ հաստատուած է մարդաչափ բարձրութեամբ մի քարեայ խաչ` յար և նման Յիսուս Քրիս- տոսի խաչափայտին, որի հարաւային և հիւսիսային թևերի վերայ. «Յիսուս Քրիստոս» և գագաթնահայեաց ստորոտում. «Թվ. ՌՁԸ.»։ Անյագ նայում է այցելուն, զմայլում և միան- գամայն զարմանում խաչիս նուրբ քանդակագործութեան գեղարուեստի ճարտարութեան վերայ: Խաչիս մօտ մի այլ քարի վերայ կայ երկար արձանագրութիւն, բայց մահմետա- կանք ջարդած են քարս և արած միջից երկու բաժին: Ան- կարող եղանք գտնել կէսը, որ միմեանց մօտ բերէինք և ըն- դօրինակէինք»։

            Վանքս ունեցած է և շրջապարիսպ, միաբանից սենեակ- ներ, որք աւերուած են այժմ, միայն մնում հանգստարանի տապանաքարերն:

            Փնտխլու կամ Նոր-Սարաթովկա, գիւղս մինչդեռ կան- խաւ եղած է հայաբնակ, այժմ մալականաբնակ է և հիմ- նուած Զակամ գետակի արևմտեան օժանդակի ձախ ափին: Սակայն մնում է հանգստարանն, որ ունի խիստ երկար (մի քար 3 մ. երկար է) տապանաքարեր և կիսաւեր եկեղեցին, որի երկրութիւնն 18 մետր, լայնութիւնն 11 մետր է:

            Գիւղիցս Բաշ-գեղ տանող ճանապարհի վերայ կան հե- տևեալ հնութիւններն.

            Ա. Մի փոքր եկեղեցի, հանգստարան և գիւղատեղի կայ ճանապարհի արևելեան եզրի մօտ: (Գուցէ այս է Սուլթանէ գիւղն, որի մասին տես Բանանց գիւղի Թ. աւետարնի յի- շատակարանը):

 

/Էջ 311/

 

            Բ. Սորանից գրեթէ նոյնչափ վերև ճանապարհի արև- մտեան եզրում է Մէլիք-զատա գիւղի աւերակն, մի մեծ և մի փոքր կիսաւեր եկեղեցի և խիստ լայնածաւալ հանգստա- րան (50):

            Գ. այլ անանուն գիւղատեղի, հանգստարան և աւերակ եկեղեցի, որ կայ Բաշ-գիւղից ներքև:

            Ա. Բաշ-գեղ. Հիմնուած է մի սարի ¹)  հարաւահայեաց լանչի վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են այստեղ Չորաթան գիւղից. հողն արքունի, սակաւ, լեռնային, անջրդի, բայց հացատու և յարմար անասնապահութեան, տեղական բեր- քերն` ցորեն, գարի, գարնանի, հաճար, ոչխար առատ, կով, եզն, գոմէշ, գերազանց օդն, կլիման և ջուրն, երկար կեանք 112 տարի. եկեղեցին նորաշէն, Սուրբ Մինաս, ծածքն փայ- տաշէն, «Անուն Սրբոյն Մինասայ շինեցաւ եկեղեցիս արդեամբ ժողովրդոց Բաշքեանդի 1872 ամի մայիս 5-ին»։ Քահանայ 2 ծուխ 115, ար. 804, իգ. 639:

            Գիւղիս նախկին բնակչաց եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս անունն, ծածքն փայտաշէն, որի մէջ փոքր խորանում. «թվ. ՌԾԶ.». Այս է եկեղեցուս շինութեան թուականն: Մի կի- սատ խաչքարի վերայ. Սիմոն, Տէր Մխիթար, Զանէ հան- գուցեալ ի Տէր»։ «Սուրբ խաչս բարեխաւս Սահակի կին Եղի- սաբէթին»։ Նախկին բնակչաց հանգստարանում կայ մինչև 700 տարուան, այս է Հայոց ՈԽԳ. թուականից արձանագ- րութիւն:

            Գիւղիս շրջականերում կան հետևեալ աւերակներն.

            Ա. Փարա-գիւղ, որի մէջ կայ և եկեղեցի և մօտն հան- գստարան` Բաշ––գիւղիս արևելեան կողմում:

            Բ. Աղքիլիսա (սպիտակ եկեղեցի), ուր կայ գիւղատեղի, հանգստարան և մեծ եկեղեցի: Աւերակներումս, որ գտնու- ում են գիւղիս հարաւային կողմում. բնակում են մալա- կաններ:

            Գ. Փոքր և աւերակ եկեղեցի, որ գտնուում է Աղ-քի- լիսայից փոքր ինչ հեռի:

–––––––––––––––––––––

                ¹) Սարս գրեթէ գտնուում է Զակամ գետակի և Տաւուշ գետակի արևե- լեան օժանդակի (Ախնջի) միջև:

 

/Էջ 312/

 

            Դ. Կարմիր վանք (Ղզըլ-քիլիսա), որ շինուած է կար- միր քարով Աղ-քիլիսի հարաւային կողմում. Բաբաջան անուն վտակի ձախ ափում. մի բարձրագոյն ժայռի վերայ:

            Ե. Այլ գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի Կարմիր վանքի արևմտեան կողմում:

            Զ. Բաբաջան գիւղատեղի, եկեղեցի և հանգստարան, Կարմիր վանքից ներքև նոյն վտակի ձախ կողմում:

            Է. Շմեղ գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի, Բաշ-գեղի արևմտեան կողմում Շմղ կոչուած տեղում:

 

ՀԻՆ-ԳԵՏԱԲԱԿ

 

            Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ կողմում մի ձորի հարաւահայեաց լանջի վերայ, որի նախկին բնակիչներն առ- հասարակ եղած են հայ: Այժմ ևս այստեղ է Հայոց սուրբ Գէորգ եկեղեցին, մեծ հանգստարանն, շուկան, խանութ- ներն և շատ կանգուն տուներ: Այստեղ եղած է և ուրիշ մի եկեղեցի Հայոց, որը քանդել տուած է պղնձահանքի կապա- լառու պ. Քելլ գերմանացին և քարերը գործ դրած այլ շի- նութեանց համար: Նոյն պ. Գերմանացին շինել տուած է ինչպէս այստեղ, նոյնպէս և Փառիսոս քաղաքի ստորոտում շատ գործարաններ, բնակարաններ և զանազան շինութիւն- ներ (բոլոր գործարանների և երկաթուղու գործիքներ շինե- լու համար) այս տեղից մինչև Ջոխտակ կամուրջ երկաթուղի և հեռագիր: Վերջապէս այստեղ են պղնձահանքերն: (որոց արտադրած պղինձներն աւելի ընտիր են) տեսակ տեսակ շո- գեշարժ մեքենաներ, վառարաններ, պղնձաբովեր, ձուլարան- ներ, զտարաններ, ևն. ևն.: Մօտ 800 մարդ է բանում օրա- կան թէ՛ այստեղ և թէ՛ Փառիսոսի գործարանում: Պղնձաքա- րերը հանում են հանքերից––լեռների տակերից, նախ զա- տում վատերը լաւերից, վատերը դիզում լեռնաձև, այրում ածխով կամ փայտով, ապա ջարդում և լցնում բովերի մէջ, վերստին հալում, զտում և հուսկ յետոյ կոտոր կոտոր ձու- լում կաղապարներում: Ընտիր պղնձի հետ ելնում է և ոսկի: Բայց անտանելի է սաստիկ մուխն և ծծմբահոտն, որք գի-

 

/Էջ 313/

 

շեր և ցերեկ Եգիպտոսի խաւարի նման թանձրակոյտ և մա- ռախլապատ տարածուած են ոչ միայն գետաբակիս վերայ, այլ և ծածկում են մերձաւոր շրջակաները: Այժմ այստեղ բնակում են վաճառականներ, արուեստաւորներ, ծառայող- ներ, հայ, ռուս, գերմանացի գործավարներ և մշակներ, ո- րոց մէջ կան և մահմետականներ: Երևի թէ շրջապարիսպ ունեցած է Հին-Գետաբակս իբր ամրոց, բայց անհետացած է այժմ:

            Բ. ՆՈՐ-ԳԵՏԱԲԱԿ գիւղ. Հիմնուած է Հին-Գետաբակի արևելեան կողմում––սեռի ետևի արևելահայեաց լանջի վե- րայ. բնակիչք 1863 թուին տեղափոխուած են Ղազախի Կոթ, Ղալաչա և Ոսկեպար գիւղերից այստեղ, նախ բնակութիւն հաստատած Հին-գետաբակում, ապա տէրութեան հրամանաւ փոխադրուած Նոր-Գետաբակս: Տեղական բերքերն նոյն, հողն արքունի, բայց խիստ սակաւ և միանգամայն ապարդիւն. ան- վնաս օդն, կլիման և ջուրն, եկեղեցին նոյն––է սուրբ Գէ- որգ, քահանայ մի: Ծուխ 33, ար. 215, իգ. 202, ար։ ծն. 25, իգ. 22, պսակ 6, ար. ննջ. 7, իգ. 5:

            Սուրբ Սարգիս. Ուխտատեղի է և փոքրիկ մատուռ Հին- Գետաբակի արևելեան հանդէպ ջրաձորի աջ կողմի բարձր և գեղեցիկ սարայարթում. ունի և փայտաշէն սրահ և անտա- ռապատ շուրջ: (Այս տեղ բնակած է Յովհան––Մայրագոմեցի գիտնական վարդապետն):

Չարէքայ անապատ

            Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ ափի վերայ: Գրեթէ սագաշէն և փոքր եկեղեցի է կառուցեալ չորս սիւների վե- րայ, ունի և գաւիթ, որ շինուած է տաշուած քարով: Ար- տաքուստ հարաւային դրան վերայ.

            «Ի թվին ՌՃԼԳ. շնորհաւք ամենակալին Աստուծոյ կա- ռուցաւ յանուն փրկչին վերնատուն տեղի Հոգւոյն ճշմարտի ե- կեղեցիս սուրբ և գաւիթ գովելի. շինեցաւ ձեռամբ տեառն Ներ- սիսի հանդերձ եօթանասուն եղբարց ամենի փրկութեան.»..»։

            Արտաքուստ արևմտեան դրան սեմի վերայ.

 

/Էջ 314/

 

            «Սուրբ խաչս բարեխաւս տէր Մովսէսին Ներսէսեանց վասն փրկութեան հոգւոյ Բարխուտարին, որք բազում սիրով ետուն շինել զգաւիթ սուրբ եկեղեցւոյն»։

            Անապատս ունի և փոքր զանգատուն, որի վերայ.

            «Ի թուին ՌՃԸ. կամաւք Աստուծոյ շինեցաւ զանգակա- տունս յանուն Հրեշտակապետացն Միքայէլի և Գաբրիէլի ի հայ- րապետութեան Պետրոսի սրբազան կաթուղիկոսին տանն Աղուա- նից և յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս և անապատիս Չա- րէքայ Սարգիս վարդապետի ձեռնտուութեամբ և աղաւթիւք եօթանասուն միաբանից կատարումն եղև խորանիս ի փառս Աստուծոյ, արդ ես Քրիստոսի ծառայ Սարգիս վարդապետ և աղաւթաւոր եղբարքս շինեցաք զսուրբ կաթուղիկէս ի փրկու- թիւն հոգւոց մերոց և ամենայն հետևողաց, որք ընթեռնուք, յիշեցէք զմեզ ի Քրիստոս»։

            Փոքր ինչ դէպի  արևելք Հարանց մատուռ, որի վերայ. «Ի թուին Հայոց ՌՃԺԶ. ի հայրապետութեան տեառն Պետ- րոսի կաթուղիկոսին, ես Քրիստոսի ծառայ Սարգիս վարդա- պետս կանգնեցի զխաչս ի լուսաւորութիւն հոգւոյ իմոյ և ծնո- ղաց իմոց տէր Յաւանէսին, Եղիսաբէթին և միաբանիցս, որք աստ կան հանգուցեալ և ամենայն ողորմածաց մերոց…..»։ Անապատս ունի և միաբանից խուցեր և ամուր շրջապարիսպ, որի դրան ճակատին. «Ի թուին ՌՃԿԳ. ես Մկրտիչ վարդա- պետս շինեցի պարիսպս, որ եղև խարջ ԻԸ, թուման. Ովանէս վարդապետն տուաւ Ժ. թուման. շինեցաւ…»։ Մատրանս մէջ ամփոփուած են Դաւիթ եպիսկոպոսի և Կիրակոս, Սահակ և Սարգիս վարդապետների մարմիններն: Վանքս ունի վանա- հայր և մի քանի ծառաներ.

Խունիսայ վանք.

            Հիմնուած է Նոր-Գետաբակի արևելեան հանդէպ, Գե- տաբակ անուն վտակի ձախ կողմում, մի հարթակի վերայ, որին մօտ է Մօլլալու թրքաբնակ գիւղն: Փոքր վանքս ունի կաթուղիկէ և գեղեցիկ շինութիւն. բայց այժմ անմար- դաբնակ:

 

/Էջ 315/

 

            Ջոխտակ եկեղեցի. մօտ առ մօտ կանգնած են երկու եկեղեցիքս Նոր-Գետաբակի արևելեան հիւսիսային հանդէպ մի դալարագեղ լանջի վերայ, որոց մօտ կայ գիւղատեղի և հանգստարան: Բայց անարձանագիր են տաճարներն և հան- գստաքարերն:

            Սուրբ Ստեփաննոս. Ջոխտակ եկեղեցու արևելեան կող- մում, նոյն սարի արևելահայեաց լանջի վերայ, Տանձուտ կո- չուած տեղում (այլ է Տանձուտս նախորդիցն) կայ մի աւե- րակ եկեղեցի, որի քարերը քանդած և տարած են մերձաբ- նակ Սաւեանկա գիւղի բնակիչներն ¹): Այժմ մնացած է մի- այն աւագ խորանի կլորակ մասն: Հարաւային փոքր և աւագ խորանի մէջ եղած պատում մի խաչքարի վերայ.

            «Եկեղեցիս Սուրբ Ստեփան, ես Մովսէս….»։ Այստեղ կայ մեծ գիւղատեղի և հանգստարան:

            Գ. ԳԱՌՆԱԿԵՐ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ ափին. խորագոյն ձոր է գիւղիս տեղն, վասն որոյ և խեղդուած տեսարանն. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի և նուազ արդիւնաբեր և սակաւ, տեղական բերքերն նոյն և այգի––գինի, օղի, սևկևիլ, դեղձ, տանձ, խնձոր, ոչխար, փոփոխական օդն, տենդաբեր կլիման, 65––70 տարի երկար կեանքն. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, կառուցեալ երեք կամարների վերայ 1838-ին. ունի մի աւագ և մի փոքր խո-րան (հիւս. կողմում). երկարութիւն 12 մետր 35 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 20 սանթիմ. քահանայ մի: Ծուխ 80, ար. 618, իգ. 533, ար. ծն. 29, իգ. 23, պսակ 12, ար. ննջ. 4, իգ. 3:

            Քարոզ գրքեր. Ա.-ն գտնուում է Փիփեցի պ. Յովհան- նէսի մօտ, որ նօտրագիր է և պարունակում է առաքինու- թեանց և մոլութեանց ճառեր: Բայց թափուած են ձեռագ- րիս սկզբից և վերջից թերթեր: Բ.-ն բարեկրօն Յովսէփ քա-

–––––––––––––––––––––

                ¹) Աղանդաւորներիս բնակութեան տեղին ևս աւերակ գիւղ եղած է այոց, որի մէջ եղած է եկեղեցի և հանգստարան: